Osmanlı Kudüs’ündeki Kütüphaneler

Yıl 2020, Sayı: 29, 213 - 239, 21.12.2020

Murat Çelik

https://doi.org/10.17518/canakkalearastirmalari.791236

Öz

Kudüs, tarihin çok eski zamanlarından beri önemli şehirlerden biri kabul edilmiştir. Bu önem onun titizlikle yönetilmesine neden olmuş, ayrıca değerli yapı ve kurumlarla da zenginleştirilmesine yol açmıştır. Bu zenginleştirme ve her bakımdan imar faaliyeti toplumsal ihtiyaçlar çerçevesinde şekillenmiş ve yaygınlaşmıştır. Osmanlılardan önce Kudüs’te hüküm süren Eyyübiler, Memlükler ve diğerleri şehri hem fiziki hem de fikri açılardan imar etmeye gayret etmişlerdir. Osmanlılar da bu geleneği sürdürerek şehri her bakımdan imar etmiş, desteklerini sunmuş ve idaresine özen göstermişlerdir; su yollarını tamir ettirmiş, fakir halkı besleyecek kurumları kurmuş, eğitim teşkilatını güçlendirmiş ve medrese ile diğer tesisleri yaptırmışlardır. Bu kültürel kurumlardan birini de kütüphaneler oluşturur. Osmanlıların yönetimleri boyunca Kudüs’te hem Müslim hem de gayrimüslim toplulukların içinde pek çok kütüphane kurulmuştur. Osmanlıların 16. yüzyıldan itibaren medrese ve çevresinde kurmaya özen gösterdiği kütüphaneler 19. yüzyıldan itibaren kurumsal bir dönüşüme uğramış, gayrimüslimlerse kendi cemiyetleri içinde kütüphane kurumlarını kurup idare ettirmişlerdir. Osmanlı döneminde kurulmuş özel kütüphanelerin bazıları bugün İsrail Milli Kütüphanesi koleksiyonunda bulunmaktadır. Bu çalışmada Kudüs şehrinin kültürüne dair bilgiler ele alınmış, kütüphane ile ilgili konulara dikkat çekilmiş ve Kudüs kütüphanelerine ilişkin yeni bir sınıflama yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Filistin, Kudüs, Kitap, Kütüphane

Kaynakça

• Abrabanel Midraş Kütüphanesi (1925). Harvard University Library, Judaica Division, WidenerLibrary, JPCDPZA10450, 02 Şubat 2019 tarihinde https://images.hollis.harvard.edu/primoexplore/search?query=any,contains,Bnei%20Brit%20office%20building%20on%20HaHabashim&ta=default_tab&search_scope=default_scope&vid=HVD_IMAGES&lang=en_US&offset=0 adresinden erişilmiştir.
• Ahmed Hüseyin Abdülcuburi (2011). el-Kuds fi Ahdi’l-Osmani (1640-1799): Dirasetü Siyasiyye, Askeriyye, İdariyye, İktisadiyye, İctimaiyye, Sakafiyye: el-Cüz’ü’s-Sani. Amman: Darü’l-hamid li’l-Neşrve’t-Tevzi.
• Ahmed Hüseyin Abdülcuburi (2012). “el-Mektebati’l-Makdisiyye Devriha’s-Sakafi ve’l-Hadari fi’l Kudsü’ş-Şerif Ebani’l-Ahdi’l-Osmani: Dirasetü Vesaikiyye”, Camiatü Babil Mecelletü Külliyetü’t Terbiyyeti’l-Esasiyye 9: 196-206.
• Ali es-Seyyid Ali Mahmud (1984). “Mektebatü’l-Kuds fi Asri Selatini’l-Memalik”, Mecelletü’l-Mektebât ve’l-Ma‘lumati’l-Arabiyye IV/4: 8-9.
• Ancel, Stéphane ve Lemire, Vincent (2017). “New Sources on the Ethiopian Christian Community in Jerusalem, 1840-1940”, Jerusalem Quarterly 71: 106-119.
• al-Asali, Kamal J. (2000). “The Libraries of Ottoman Jerusalem”, S. Auld and R. Hillenbrand (ed.) Ottoman Jerusalem: The Living City: 1517-1917 içinde (285-290). London: Altajir World of Islam Trust.
• el-Aseli, Kamal C. (2002). “Kudüs (Osmanlı Dönemi ve Sonrası)”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 26: 334-338). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aslan, Halide ve Alamleh, Mohanad (2015). “Osmanlı Döneminde Kudüs’teki İlmi Hayat”, İslami Araştırmalar 26 (3): 93-99.
• Aslanapa, Oktay (1989). “Kubbet El-Sahra’da Osmanlı Devri Tamirleri”, Sanat Tarihinde Doğudan Batıya, Ünsal Yüce Anısına Sempozyum Bildirileri içinde (15-18). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Atiyeh, George N. (ed.) (1995). The Book in the Islamic World: The Written World and Communication in the Middle East. Albany: State University of New York Press.
• Ayalon, Ami (2002). “Modern Texts and Their Readers in Late Ottoman Palestine”, Middle Eastern Studies 38 (4): 17-40.
• Ayalon, Ami (2004). Reading Palestine: Printing and Literacy: 1900-1948. Austin: University of Texas Press.
• Cohen, Amnon (2001). The Guilds of Ottoman Jerusalem. Leiden; Boston; Köln: Brill.
• Conrad, Lawrence I. (2000). “The Khalidi Library”, S. Auld and R. Hillenbrand (ed.) Ottoman Jerusalem: The Living City: 1517-1917 içinde (191-209). London: Altajir World of Islam Trust.
• Dolu, Alaattin (2019). “18. Yüzyılda Kudüs’te Kitap Sahipliği”, Zekeriya Kurşun, Ahmet Usta (ed.) Osmanlı Döneminde Kudüs’te İlmi Hayat ve Eğitim: Uluslararası Sempozyum Bildirileri içinde (49-80). İstanbul: Bağcılar Belediyesi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2019.
• Emsen, Şemim (1960). “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Türkiye Kütüphanelerinin Tarihçesi”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 9 (1-2): 14-35.
• Erünsal, İsmail E. (1991). Türk Kütüphaneleri II: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek kurumu Atatürk Kültür Merkezi.
• Esad Talas (1976). “Dur-i Kütübi Filistin ve Nefaisü Mahtutatiha”, Mecelletü Mecmai’l-İlmiyyi’l-Arabi XX: 234-235.
• Evliya Çelebi (2011). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine: 9. Kitap, 2. Cilt. Seyit Ali Kahraman (Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Evliya Çelebi (2013). Seyahatname (IX. ve X. Cilt): İndeksli Tıpkıbasım 5. Cilt. Seyit Ali Kahraman (Haz.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Galli, Christof (2015). “Middle Eastern Libraries”, D. H. Stam (ed.) International Dictionary of Library Histories içinde (111-115). Abingdon, New York: Routledge.
• Halidiye Kütüphanesi. (1898-1914). The Library of Congress, LC-M36- 578, 02 Şubat 2019 tarihinde https://www.loc.gov/item/mpc2004006829/PP/ adresinden erişilmiştir.
• Hızlı, Mefail (1998). Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Hızlı, Mefail (2012). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim. 2. bsm., Bursa: Emin yayınları.
• İsam Muhammed eş-Şanti (2009). “el-Mektebetü’l-Halidiyye fi’l-Kuds (el-Hırake’t-Turasi fi Kalbi’l-Medine)”, Mecelletü Ma’hedi’l-Mahtutatü’l Arabiyye 53 (1): 101-118.
• Kohlberg, Etan (1992). A Medieval Muslim Scholar at Work: Ibn Tawus and His Library. Leiden: Brill.
• Little Donald P. ve Turgay, A. Üner (1980). “Documents from the Ottoman Period in the Khalidi Library in Jerusalem”, Die Welt des Islams, 20 (1/2): 44-72.
• Mack, Merav (2014, October). Jerusalem’s Historical Libraries and Archives Revisited. 28 Aralık 2018 tarihinde http://www.academia.edu/8526508/Jerusalems_Historical_Libraries_and_Archives adresinden erişildi.
• Manastır Kütüphanesinde Çalışan Bir Rum Ortodoks Keşişi. (1898). The Library of Congress, LC-M32-C-17, 02 Şubat 2019 tarihinde https://cdn.loc.gov/service/pnp/matpc/06200/06281v.jpg adresinden erişilmiştir.
• Mertoğlu, Mehmet Suat (2013). “Yusuf Ziya el-Halidi” Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi içinde (c. 44, 32-34). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Muhammed İsa Salihiyye (2010). “el-Osmaniyyun ve Medineti’l-Kuds: el-Huffaz ala ed-Devri’s-Sakafi ve’l Hadari”, Muhsin Muhammed Salih (ed.) Dirasat fi’t-Turasi’s-Sakafi li-Medineti’l-Kuds içinde (161-218). Beyrut: Merkezi’z-Zeytune li’l-Dirasat ve’l-İstişarat.
• Muhsin Muhammed Salih (2010). Dirasat fi’t-Turasi’s-Sakafi li-Medineti’l-Kuds. Beyrut: Merkezi’z-Zeytune li’l-Dirasat ve’l-İstişarat.
• Rıbhi Alyan (2009). el-Mektebat fi Medineti’l-Kuds. Nablus: Camiatü’n-Necahü’l-Vataniyye. 11 Aralık 2018 tarihinde https://repository.najah.edu/bitstream/handle/20.500.11888/9209/lmktbt-fy-mdyn-lqds.pdf?sequence=1&isAllowed=y adresinden erişildi.
• Rıbhi Alyan (2018). “el-Mektebat fi Medinetü’l-Kuds: Müracaatü Tarihiyye”, Efkar 348: 124-131.
• Raymond, André (2000-2001). “The Khâlidiyya Library in Jerusalem: 1900-2000”, MELA Notes, 71/72: 1-7.
• Schidorsky, Dor (1988). “The Origins of Jewish Worker’s Libraries in Palestine, 1880-1920”, Libraries and Culture 23 (1): 39-60.
• Schidorsky, Dor (1998). “Libraries in Late Ottoman Palestine Between the Orient and the Occident”, Libraries and Culture 33 (3): 260-276.
• Schidorsky, Dor (1999). “Germany in the Holy Land: Its Involvent and Impact on Library Developmentin Palestine and Israel”, Libri 49: 26-42.
• Schultz, Gustav ve Schidorsky, Dor (2012). “Muslim and Christian Libraries in Late Ottoman Palestine=ספריות אסלאמיות ונוצריות בתקופה העות'מאנית המאוחרת כסוכני תרבות ומחקר בין מזרח למערב. קתדרה=”, Cathedra 144: 35-74. (İbranice).
• Selame el-Hırfi el-Belevi (2010). “el-Müessesati’l-Ta’limiyye ve’l-Mektebat fi’l-Kuds”, Muhsin Muhammed Salih (ed.) Dirasat fi’t-Turasi’s-Sakafi li-Medineti’l-Kuds içinde (271-349). Beyrut: Merkezi’z-Zeytune li’l-Dirasat ve’l-İstişarat.
• Shay, Oded (2012). “The Early Stages of Historical Documentation and Modern Archives in Jerusalem Society at the End of the Ottoman Period”, Murat Kasımoğlu and Handan Aydın (ed.) Strategies for Tourism Industry – Micros and Macro Perspective içinde (327-338). [y.y.]: InTech.
• Singer, Amy (2016). “Making Jerusalem Ottoman”, Christine Isom-Verhaaren and Kent Schull (ed.) Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Century içinde (123-136). Bloomington: Indiana University Press.
• Soysal, Özer (1976). “XIX. ve XX. Yüzyıl Osmanlı Siyasal Yaşamı’nın Kütüphane Kurumu’nu Etkileyen İki Olgusu”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 25 (4): 250-261.
• Stephan, S. H. (1944). “An Edowment Deed of Khâsseki Sultân, Dated 24th May 1552”, Quarterly of the Antiquities in Palestine 10: 170-194.
• Velid el-Halidî (2009). “el-Mektebetü’l-Halidiyye fi’l-Kuds”, Fihrisü Mahtutati’l-Mektebeti’l-Halidiyye el-Kuds, Hızr İbrahim Selame (Haz.). Kudüs.
• Weill, Asher (1988). B’nai B’rith and Israel: The Unbroken Covenant. Jerusalem: B’nai B’rith World Center.
• Zayan, Amal H. (2012). “The Role of Endowments in the Scientific Prosperity of Maqdis in Ayyubid Age”, International Search Journal of Social Sciences 1 (1), 39-48.
• Zengin, Salih Zeki (2017). “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Kudüs ve Medine’de İki Eğitim Kurumu”, Belleten LXXIX (291): 589-619.