Akçadağ (Malatya) Demir Çağı Araştırmaları: Geç Bronz Çağı’ndan Demir Çağı’na Kültürel Devamlılık ve Değişim

Yıl 2022, Cilt: 10, 23 - 46, 26.06.2022

Sevgi Dönmez

Öz

Akçadağ İlçesi, Malatya Ovası’nın batı ve güneybatısında, yüksekliği 2500 metreyi geçen Nurhak Dağları’nın kuzeydoğu uzantıları ile kuzeyinde Tohma Havzası ve doğusunda Sultansuyu Havzası’nı kapsayan bir saha içerisinde yer almaktadır. Akçadağ, bulunduğu konum itibariyle, Tohma Havzası aracılığıyla Orta Anadolu’ya, Malatya Ovası ve Yazıhan Ovası aracılığıyla Kuzeydoğu Anadolu’ya, Sultansuyu Havzası aracılığıyla Güneydoğu Anadolu ve Akdeniz Bölgesi’ne açılmaktadır. Nurhak Dağları’nın büyük bir kısmı Akçadağ’da yer almakta olup bölgede, Elbistan Ovası’na uzanan derin vadi geçitleri, akarsu kaynakları, yüksek platolar ve yaylalar yer almaktadır. 2020-2021 yıllarında, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izni ile Akçadağ İlçesi’nde gerçekleştirilen yüzey araştırmasında, Demir Çağı’na tarihlendirdiğimiz onlarca yerleşim yeri ve bunun yanı sıra Kuzeydoğu Anadolu’da karşımıza çıkan kurganlar ile benzer özellik taşıyan birçok kurgan tespit edilmiştir. Havzalarda ve ovalık alanda höyük yerleşimleri ve sırt yerleşimleri dikkat çekerken özellikle Akçadağ’ın merkezi kısmını oluşturan platolar sahasında ve Akçadağ-Nurhak Dağları üzerinde Demir Çağı’na tarihlendirilebilecek çok sayıda kale yerleşimleri ve kurganlar saptanmıştır. Bu çalışmada, Demir Çağı’nda yüksek yayla kültürleri ve yerleşik tarım kültürleri açısından Akçadağ Bölgesi’nin önemi, yerleşimlerin özellikleri, araziyi kullanım biçimleri ve seramik buluntular tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Akçadağ, Nurhak Dağları, Geç Bronz Çağı II, Demir Çağı, Yerleşim Modelleri, Kurganlar

Destekleyen Kurum

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü

Proje Numarası

YA014401(2020), YA014401(2021)

Teşekkür

T.C. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü'ne, Akçadağ Belediye Başkanı Sayın Ali Kazgan'a, Prof. Dr. Marcella Frangipane'ye ve yüzey araştırması ekip üyelerine sundukları her türlü kolaylık ve destekten dolayı en derin teşekkürlerimi sunarım.

Akçadağ (Malatya) Iron Age Researches: Cultural Continuity and Changing from the Late Bronze Age to Iron Age

Öz

The District of Akçadağ is located to the west and southwest of Malatya Plain, within an area covering the northeast extension of the Nurhak Mountains with an elevation above 2,500 meters and the Tohma Basin to the north and Sultansuyu Basin to the east. Akçadağ, in respect to its location, extends towards Central Anatolia through the Tohma Basin, to Northeastern Anatolia through Malatya Plain and Yazıhan Plain, to Southeastern Anatolia and Mediterranean Region through Sultansuyu Basin. In the surface survey conducted in the District of Akçadağ in 2020-2021 with the authorization of the Ministry of Culture and Tourism, Directorate General of Cultural Heritage and Museums, tens of settlement areas datable to Iron Age and, numerous kurgans with similar properties to the kurgans of Northeastern Anatolia were found. While mound settlements and ridge settlements in the basins and plains compel attention, numerous stronghold settlements and kurgans have been identified at the sites on the plateaus forming the central part of Akçadağ and on the Akçadağ-Nurhak Mountains that can be dated to Iron Age. In this study, the importance of Akçadağ Region, the characteristics of settlements, the patterns of land use and ceramic finds are discussed in terms of highland cultures and settled agrarian cultures in the Iron Age.

Anahtar Kelimeler

Akçadağ, Nurhak Mountains, Late Bronz Age II, Iron Age, Settlement Patterns, Kurgans

Proje Numarası

YA014401(2020), YA014401(2021)

Kaynakça

• Arslan H. 2002, Akçadağ İlçesinin (Malatya) Coğrafyası. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi. Elazığ.
• Bartl K. 1994, “Die Frühe Eisenzeit in Ostanatolien und ihre Verbindungen zu den Benachbarten Regionen”. Baghdader Mitteilungen 25, 473-518.
• Belli O. & Konyar E. 2003, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Erken Demir Çağı Kale ve Nekropolleri/Early Iron Age Fortresses and Necropolises in East Anatolia. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Blaylock S. R., D. H. French & G. D. Summers 1990, “The Adıyaman Survey: An Interim Report”. Anatolian Studies 40, 81-135.
• Bryce T. 2003, Letters of the Great Kings of the Ancient Near East. The Royal Correspondence of the Late Bronze Age. Roudledge, London & New York.
• D’Agostino A. 2009, “The Assyrian-Aramaean Interaction in the Upper Khabur: The Archaeological Evidence from Tell Barri Iron Age Layers”. Syria 86, 17-41.
• Di Nocera G.M. 2008, “Settlements, population and landscape on the Upper Euphrates between V and II millennium BC. Results of the Archaeological Survey Project 2003-2005 in the Malatya Plain”, Eds. J.M. Córdoba, M.Molist, M. C.Pérez, I. Rubio & S. Martínez, Proceedings of the 5th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East. 3-8 April. Madrid, 633-645.
• Drake B. L. 2012, “The influence of climatic change on the Late Bronze Age Collapse and the Greek Dark Ages”. Journal of Archaeological Science 39, 1862-1870.
• Dönmez S. 2019, “2017 Malatya Yüzey Araştırması: Erken ve Orta Demir Çağı Araştırmalarına Yeni Katkılar”. Tarih Araştırmaları Dergisi 38/65, 43-82.
• Dönmez S. 2020, “Malatya Demir Çağı Araştırmaları 2018”. Tarih Araştırmaları Dergisi 39/67, 9-52.
• Dönmez S. 2022, “Akçadağ Araştırmaları: Akçadağ Ovası, Tohma Havzası ve Sultansuyu Havzası Geç Bronz Çağı Yerleşimleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi 41/71, 1-39.
• Edens C. 1995, “Transcaucasia at the End of the Early Bronze Age”. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 299/300, 53-64.
• Finné M., K. Holmgren, H. S. Sundqvist, E. Weiberg & M. Lindblom 2011, “Climate in the eastern Mediterranean, and adjacent regions, during the past 6000 years – A review”. Journal of Archaeological Science 38, 3153-3173.
• Fischer F. 1963, Die Hethitische Keramik von Boğazköy (WVDOG 75). Berlin.
• Frangipane M., F. Balossi-Restelli, F. Di Filippo, F. Manuelli & L. Mori 2019-2020, "Arslantepe: New Data on the Fromation of the Neo-Hittite Kingdom of Melid". News From the Lands of the Hittites. Scientific Journal for Anatolian Research 3-4, 71-112.
• Gimbutas M. 1979, “The Three Waves of the Kurgan People into Old Europe, 4500–2500 BC.”. Archives Suisses d’anthropologie générale 43, 113–137.
• Güneri A. S. 2002, “Cultural Connections between Anatolia and Caucasus-Central Asia during the Late Bronze – Early Iron Age”. Anatolia Antiqua X, 11-77.
• Henrickson R. C. 1994, “Continuity and Discontinuity in the Ceramic Tradition of Gordion during the Iron Age”. Eds. A. Çilingiroğlu & D. H. French, Anatolian Iron Ages 3. (BIAA Monograph 16). The Proceedings of the third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6-12 August 1990. Ankara, 95-129.
• Işıklı, M. & Erdem A. Ü. 2009, “A group of Early Iron Age Pottery from the Erzurum Region”. Archäologische Mitteilungen aus Irand und Turan 41, 249-268.
• Konyar E. 2004, Doğu Anadolu Erken Demir Çağı Kültürü: Arkeolojik Kazı ve Yüzey Araştırmaları Bulgularının Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Köroğlu K. 2002, “Demir Çağı’nda Yukarı Dicle Havzası”. Anadolu Araştırmaları 16, 449-475.
• Liverani M. 2014, The Ancient Near East. History, society and economy. Transl. S. Tabatabai, Roudledge, London & New York.
• Manuelli F. 2012, “A View from the East. Arslantepe and the Central Anatolian World during the Late Bronze and Iron Ages: Interactions and Local Development”. ORIGINI XXXIV, 361-374.
• Manuelli F. 2013a, Arslantepe. Late Bronze Age. Hittite Influence and Local Traditions in an Eastern Anatolian Community (Arslantepe IX). Rome.
• Manuelli F. 2013b, “Pottery as an Indicator of Changing Interregional Relations in the Upper Euphrates Valley. The Case of the Late Bronze-Iron Age Assemblages from Arslantepe/Malatya”. Ed. K. A. Yener, Across the Border: The Late Bronze-Iron Age Relations Between Syria and Anatolia. Peeters, Leuven, Paris, Walpole & MA, 373-392.
• Marro, C. & Özfırat A. 2003, “Pre-classical survey in eastern Turkey. First preliminary report. The Ağrı Dağ (Mount Ararat) Region”. Anatolia Antiqua XI, 385-422.
• Mielke D. P. 2006, Die Keramik vom Westhang. Kuşaklı-Sarissa 2. Leidorf, Rahden/Westf.
• Müller Ü. 1999, “Die eisenzeitliche Keramik des Lidar Höyük”. Eds. A. Hausleiter & A. Reiche, Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria und South-Eastern Anatolia. Ugarit-Verlag, Münster, 403-434.
• Ökse T. 1988, Mitteleisenzeitliche Keramik Zentral-Ostanatoliens mit dem Schwerpunkt Karakaya Stauseegebiet am Euphrat. Berlin.
• Ökse A.T., E. Atay, M. Eroğlu & Y. Tan 2009, “Ilısu Barajı İnşaat Sahasına Rastlayan Dicle Vadisi’nin Tunç ve Demir Çağları’ndaki Yerleşim Sistemleri ve Kültür Tarihi”. TÜBA-AR 12, 25-48.
• Özdoğan M, 1977, Lower Euphrates Basin 1977 Survey. İstanbul.
• Özfırat A. 2002, “Doğu Anadolu Yüksek Yaylası’ndan M.Ö. 2. Binyıl Kurganları”. Belleten LXVI/246, 343-356.
• Özfırat A. 2009, “Bozkurt Kurgan Mezarlığı Kazıları”. Belleten LXXIII/268, 635-674.
• Özfırat A. 2019, “Kurgans in the Highlands of Eastern Anatolia: From the Kura-Araxes Period to the Urartian Kingdom”. Eds. N. Laneri, G. Palumbi & S. Müller Celka, Constructing Kurgans: Burial Mounds and Funerary Customs in the Caucasus and Eastern Anatolia during the Bronze and Iron Age. Florence, March 29-30, 2018. Roma, 91-104.
• Parker B.J., A. Creekmore, L. Swartz-Dodd, C. Meegan, E. Moseman, R. Paine, M. Abraham & P. Cobb 2003, "The Upper Tigris Archaeological Research Project (UTARP): A Preliminary Report from the 2001 Field Season". Anatolica XXIX, 103-174.
• Pecorella P.E. 1975, Malatya III. Rapporto Preliminare delle campagne 1963-1968. II Livello Eteo Imperiale e quelli Neoetei ( Orientis Antiqvi Collectio – XII). Roma.
• Sagona A. 2003, “The Bronze Age-Iron Age Transition in Northeast Anatolia: A View from Sos Höyük”. Anatolian Studies 49, 153-157.
• Schachner A. 2003, “From the Bronze to the Iron Age: Identifying Changes in the Upper Tigris Region. The Case of Giricano”. Eds. B. Fischer, H. Genz, E. Jean & K. Köroğlu, Identifying Changes: The Transition from Bronze to Iron Ages in Anatolia and its Neighbouring Regions. Istanbul, November 8-9, 2002. İstanbul, 151-163.
• Schmidt C. 1999, “Die Keramik der Areale A-F in Kar-Tukulti Ninurta”. Eds. A. Hausleiter and A. Reiche, Iron Age Pottery in Northern Mesopotamia, Northern Syria und South-Eastern Anatolia. Münster, 61-90.
• Solak, S. & Ünlügenç U.C. 2012, “Levent (Akçadağ-Malatya Batısı) ve Civarının Tektono-Stratigrafisi”. Çukurova Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi 27/4, 122-130.
• Summers G. D. 1993, Tille Höyük 4: The Late Bronze Age and The Iron Age Transition. Ankara.
• Şenyurt S. Y. 2005, Büyükardıç: Doğu Anadolu’da Bir Erken Demir Çağı Tepe Yerleşmesi/An Early Iron Age Hilltop Settlement in Eastern Anatolia (Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi Arkeolojik Kurtarma Kazıları Yayınları 2/ Baku-Tbilisi-Ceyhan Crude Oil Pipeline Project Publications of Archaeological Salvage Excavations 2). Ankara.
• Tekin H. 2006, “Yatay Oluk Bezekli Bir Seramik Grubunun Ele Geçtiği Yeni Bir Merkez: Hakemi Use”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 23/1, 151-172.
• Umurtak G. 1988, Hitit İmparatorluk Çağında İšuva Ülkesi Çanak Çömleği Üzerine Bir Araştırma. Korucutepe, İmikuşağı, Pınartepe, Çınaz II, Yazıkonak ve Tilenzit Höyükleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Winn M. M. 1980, “The Early Iron Age”. Ed. M. N. van Loon, Korucutepe: Final Report on the Excavations of the Universities of Chicago, California (Los Angeles) and Amsterdam in the Keban Reservoir, Eastern Anatolia 1968-1970. New York & Oxford, 155-175, Lev. 51-61.