Ayvalık’tan Bir Endüstriyel Miras Örneği: Sabunhane Yapısı

Yıl 2022, Cilt: 10, 419 - 436, 26.06.2022

Esma İgüs

Öz

Bu çalışma, Ayvalık’ta yirminci yüzyılın başında inşa edilmiş bir sabunhaneye dairdir. Bölgenin taşınmaz endüstriyel mirası içerisinde tanımlanan sabunhaneler, tıpkı zeytinyağı fabrikaları gibi Ayvalık’ın geçmişteki ticari yaşamı açısından ehemmiyet taşır. Ayvalık’ın endüstriye dayalı mekânsal hafızasında önemli bir yer teşkil eden sabunhaneler, biçimsel olarak iki ana grupta değerlendirilir. Birinci grup, bağımsız tekil binalar olarak inşa edilmiş sabunhanelerdir. İkinci grup sabunhaneler ise, bir zeytinyağı fabrikasına bitişik adeta zeytinyağı fabrikasının ikizi gibi inşa edilmiştir. Sabunhanelerin, birçoğu günümüzde ya metruk haldedir ya da yeniden işlevlendirme neticesinde kafe, otel, dükkân gibi amaçlarla kullanılmaktadır. Makalenin konusunu oluşturan sabunhane, Ayvalık 150 Evler mahallesinde ve Ayvalık’ın tarihî endüstriyel üretim aksı üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla sabunhane, mekânsal olarak dönemi içerisinde Ayvalık’ın üretim ve ticari açıdan yoğun olduğu bir alanında konumlanmıştır. Çalışmada öncelikle saha çalışması, daha sonra da arşiv çalışması ve literatür taraması yapılmıştır. Elde edilen bilgiler ve yapılan tespitler neticesinde sabunhane, mimarlık ve sanat tarihi disiplinleri çerçevesinde tarihsellik bağlamında incelenmiş ve kütlesel, strüktürel olarak çözümlenmiştir

Anahtar Kelimeler

Ayvalık, Taşınmaz Kültürel Miras, Endüstriyel Mimarlık Mirası, Sabunhane

The Soap Factory Building: An Example of Industrial Heritage in Ayvalık

Öz

This study concerns a soap factory built in the early years of the twentieth century in Ayvalık Soap factories which are described within the scope of immovable industrial assets of the region, are substantial in terms of the commercial life of Ayvalık, just like the olive oil factories. Soap factories having a crucial role in the industry-based spatial history of Ayvalık, are reviewed in two main groups according to their structure. The first group includes soap factories which were built as individual single buildings. The second group includes soap factories, each of which was built adjacent to an olive oil factory looking like its twin. Many of the soap factories are today either abandoned or being used as cafes, hotels, stores etc. as a result of repurposing. The soap factory forming the subject of this article is located in the 150 Evler District, on the historical industrial manufacturing axis of Ayvalık. Therefore the factory is in an area of Ayvalık which is considered to be hectic in terms of production and trading in its time. Respectively, field research, archival research and a literature review were performed in this study. As a result of the data obtained and finds the soap factory was evaluated in the context of historicity within the framework of architecture and art history disciplines and was analyzed in terms of mass and structure aspects

Anahtar Kelimeler

Ayvalık, • Immovable Cultural Heritage, Industrial Architectural Heritage, Soap Factory Building

Kaynakça

• Akın B. 2015, “19.Yüzyıl Uluslararası Deniz Ticaretinin Batı Anadolu Yerleşimlerine Sosyo Ekonomik ve Mekânsal Yansımaları Ayvalık Örneği’’. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 12, 7-23.
• Akın B. 2015, “Bir Kentin Kimliği: Ayvalık Zeytinyağı ve Sabun Fabrikaları’’. Ed. H. Dinçer & Ü. Güneş, IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı I. 14-17 Mayıs 2015. Kütahya, 217-234.
• Akın B. 2007, Ayvalık Evleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale On sekiz Mart Üniversitesi. Çanakkale.
• Akova B. S. 2011, “Ayvalık Şehrinin Nüfus Özellikleri’’. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi 22, 59-87.
• Anonim 1964, Ayvalık’ta Şehircilik Araştırmaları. İstanbul.
• Araz S. 2015, Cadde ve Sokak Adlandırmalarının (Kentsel Toponomi) Kentsel Kimlik ve Toplumsal Bellek Üzerinden Etkilerinin Değerlendirilmesi: Ayvalık ve Cunda Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• Arıkan Z. 1988, “1821 Ayvalık İsyanı’’. Belleten 52/203, 571-601.
• Bayer H. & Yüksel O. 1978, “Sabunhaneler”. MEB Türk Ansiklopedisi XXVII, 503-504.
• Bayraktar B. 1998, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Ayvalık Tarihi. Ankara.
• Büktel Y. 2018, “‘U’ Narteksli Geç Dönem Kiliseleri II – Ayvalık”. International Journal of Socialand Humanities Sciences 2/2, 65-84.
• Çiftyürek M. 2021, Türkiye’de Sabunhaneler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi. Denizli. Doğan A. 1944, Ayvalık İktisadi Coğrafyası. İstanbul.
• Doğan A. 2006, Kentsel Doku, Geleneksel Yerel ve Kültürel Özelliklerin Turizm Mekânına ve Türüne Etkileri Ayvalık Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• Efe R., A. Soykan, İ. Cürebal & S. Sönmez 2013a, Edremit Yöresi Yağhaneleri Geçmişten Günümüze Zeytin, Zeytinyağı ve Sabun Sanayii. İstanbul.
• Efe R., A. Soykan, İ. Cürebal & S. Sönmez 2013b, Dünyada Türkiye’de Edremit Körfezi Çevresinde Zeytin ve Zeytinyağı. Balıkesir.
• Erdem A., R. Özakın & U. Yergün 2007, “Ayvalık (Balıkesir)Alibey/Cunda Adası Kentsel Mimarlık Envanteri 2005-2006’’. Tüba Kültür Envanteri Dergisi 6, 77-97.
• Ergi S. D. 2015, “Etkileşim, Mübadele ve Dönüşüm: 19. Yüzyıldan Günümüze Ayvalık’taki Dini İmar Faaliyetleri''. Arkeoloji ve Sanat Dergisi 150, 119-132.
• Erim H. 1948, Ayvalık Tarihi. Ankara.
• Gökdeniz A. 2019, “Turistik Destinasyonlarda Sosyal Taşıma Kapasitesi Algısı ve Tekrar Ziyaret Niyetine Etkisi: Ayvalık Araştırması’’. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 8, 3003-3031.
• Güçhan N. Ş. 2008, “Tracing the Memoir of Dr. Şerafeddin Mağmumi for the Urban Memory of Ayvalık’’. METU Journal of the Faculty Architecture 25, 53-80.
• Güney İ. Y. & Uçar H. 2010. “XIX. Yüzyıl Ayvalık Kiliselerinde Ahşap Konstrüksiyon Teknikleri’’. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 24, 165-183.
• Hasol D. 2005, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul.
• Hayta D. 2011, Ayvalık Kent Mekânının Mekân Dizim Yöntemi ile Analizi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• İpek G. 2016, Ayvalık’ta Sosyal ve Siyasi Hayat (1940-1950). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi. Manisa.
• Jowett W. 1825, Christian Researches in Syria and Holly Land. London.
• Kaptan M. S., F. Ergelen & M. Soylu 2019, Yılların İçinden Ayvalık. İstanbul.
• Kılıç Y. & Göçer Y. 2016, “Tavuk Adası Antik Rıhtım Alanı’’. Phaselis II, 297-310.
• Kocadağlı Y. A. 2011, “Şehir Coğrafyası Açısından Bir İnceleme: Ayvalık’’. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi 22, 89-131.
• Kolcu H. 1993, Doğal, Tarihi Kültürel Açıdan Turizm Potansiyelinin Değerlendirilme Modeli: Ayvalık Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• Köksal G. 2012, “Endüstri Mirasını Koruma ve Yeniden Kullanım Yaklaşımı”. Güney Mimarlık 8, 18-23.
• Nedim A. A. & Öztüre N. 2004, Adabeyi: Dünden Bugüne Adım Adım Ayvalık. İzmir.
• Niğdelioğlu A. 2000, Ayvalık Tarihi Doku Çevresindeki Manastırların İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi. İzmir.
• Oğuz İ. 2019, II. Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İzmir’in Sosyo Ekonomik Yapısı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Özçanak Y. 2009, Ayvalık Konutlarının Mekân Dizim Yöntemi ile Analizi ve Turizm Amaçlı Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi. İstanbul.
• Özel M. K. 2011, “Kent Strüktürü ile Tapınma Yapıları Arasındaki İlişki Bağlamında Ayvalık Hamidiye Camisi”. Tasarım-Kuram Dergisi 7/11-12, 15-39. DOI: 10.23835/tasarimkuram. 240888
• Öden Z. G. 1999, Karasi Beyliği. Ankara.
• Öztürk S. 2010, “Osmanlı Kültürel Mirasında Sabun’’. Acta Turcica Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi 2, 80-93.
• Saban D. 2010, Ayvalık’ta Camiye Dönüştürülmüş Üç XIX. Yüzyıl Kilisesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi. Ankara.
• Sanrı S. 1940, Ayvalık Mıntıkasında Sabunculuk. Yayımlanmamış Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Selvi H. 2001. “Ayvalık’ın İşgali ve Belediye Çeşmesi Protokolü’’. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 10, 843-863.
• Sevin V. 2001, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası I. Ankara.
• Taşdemir S. 2016, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Ayvalık’ta Ekmek Meselesi’’. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi 59.,141-163.
• Terzi E. 2007, The 19th Century Olive Oil Industry in Ayvalık and its Impact on the Settlement Pattern. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi. Ankara.
• Tibet A. 2018, Ayvalık Evlerinin Mekân Dizim Yöntemi ile Analizi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi. Balıkesir.
• Turan G. 2008, Mübadelede Ayvalık. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi. İzmir.
• Uçar H. 2014, “Ayvalık Tarihinde Zeytinyağı Üretim, Depolama ve Satış Binalarının Yeri ve Önemi”. Trakya University Journal of Engineering Sciences 15, 19-28.
• Unat F. R. 1941, “Ahmed III. Devrinde Yapılmış Bir Önasya Haritası”. TarihVesikalarıDergisi1, 160-165.
• Yavuz E. 2018, Ayvalık Bölgesinde Yeniden İşlevlendirilmiş Yağhane ve Zeytinyağı Fabrikalarının İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi. İstanbul.
• Yıldız G. 2017, A Study for the Conservation of Ertem-Oil Olive Factory in Ayvalık. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi. Ankara.
• Yıldız G. & Güçhan N. Ş. 2018, “An Industrial Heritage Case Study in Ayvalık: Ertem Olive Oil Factory’’. Journal of Contemporary Urban Affairs 2, 20-30.
• Yıldız G. & Güçhan N. Ş. 2020, “Rethinking the Industrial Heritage of Ayvalık through Trajectories on Extracting Olive Oil and Soap Making’’. Space and Culture, 1-21. DOI: 10.1177/1206331220962730