BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN ARDINDAN OSMANLI ORTADOĞUSU’NDA YENİ DÜZEN ARAYIŞLARINDAN BİR KESİT: İRAN’IN MUSUL SİYASETİ (1918-1926)

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 107 - 143, 27.07.2023

Ramazan Sonat

https://doi.org/10.30517/cihannuma.1333524

Öz

Bu çalışma, İran’ın Birinci Dünya Savaşı’nın son yılını simgeleyen 1918 yılından Türkiye ile İngiltere arasında imzalanan Haziran 1926 tarihli Ankara Antlaşması’na kadar geçen süre içerisinde Osmanlı Ortadoğu’sunun en önemli merkezlerinden birisi olan Musul’a yönelik geliştirdiği strateji ve faaliyetlere odaklanmıştır. Her ne kadar Musul meselesi dünya tarih yazımı içerisinde bugüne kadar Türkiye ve İngiltere eksenli bir anlayışla tetkik edilmekle birlikte konunun görünmeyen yüzü çerçevesinde İran’ın Birinci Dünya Savaşı’nın bitiminin ardından burada ortaya çıkan güç boşluğunu doldurabilmek hedefiyle özellikle jeopolitik ve jeostratejik önem atfettiği Musul için Türkiye ve İngiltere ile hangi mücadeleleri verdiğine ve onlar karşısında nasıl bir performans sergilediğine çalışmada geniş bir parantez açılmıştır. Böylece eser, Musul meselesinde Türkiye ve İngiltere haricinde üçüncü bir gücün varlığını akademik yazıma kazandırarak meselenin çözümünün bölgesel dinamizm açısından ne anlam ifade ettiğini açıklamaya kendisini adamıştır. Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı resmi olarak 1918 yılında bitmesine karşın onun akislerinin Musul gibi Osmanlı coğrafyasının farklı noktalarında uzun bir süre devam ettiği ve hatta günümüze kadar uzandığı eserin sonuç kısmında öne sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Musul, İran, Ankara Antlaşması, Türkiye, İngiltere.

An Example of the Search for A New Order in the Ottoman Middle East After The First World War: Iran's Mosul Policy (1918-1926)

Öz

This study focuses on the strategies and activities developed by Iran towards Mosul, one of the most important centers of the Ottoman Middle East, from 1918, which symbolizes the last year of the First World War, to the Ankara Agreement signed between Turkey and England in June 1926. Although the Mosul issue has been examined in world historiography with a Turkey and Britain-centered approach, within the framework of the invisible face of the issue, Iran has attached geopolitical and geostrategic importance to Mosul, with the aim of filling the power vacuum that emerged here after the end of the First World War. As a matter of fact, the study broadly touches on the struggles that Iran has entered into with the UK and Turkey for Mosul. Thus, the study has devoted itself to explaining what the solution of the issue means in terms of regional dynamism by introducing the existence of a third power other than Turkey and the UK in the Mosul issue into academic writing. In addition the study argues in the conclusion that although the First World War officially ended in 1918, its repercussions continued for a long time in different parts of the Ottoman geography such as Mosul and even extended to the present day.

Anahtar Kelimeler

Mosul, Iran, Ankara Treaty, Turkey, Britain.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 4691/351780.
• Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi (DH. ŞFR.) 578/48.
• Hariciye Nezareti, İstanbul Murahhaslığı (HR. İM.) 13/141, 18/36, 20/221, 21/32, 89/60, 64/30, 68/91, 69/48, 70/51, 131/88, 135/57, 138/9, 234/87, 235/27, 244/148, 250/51.
• Hariciye Nezareti, Siyasî Kısım (HR. SYS.) 2341/86.
• Hariciye Nezareti, Sofya Sefareti (HR. SFR. 04.) 287/61.
• Hariciye Nezareti, Tercüme Odası (HR. TO.) 608/91.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü (30-10-0-0) 131-936-3.
• Kararlar Daire Başkanlığı (30-18-1-1) 6-34-19.
• Kaynak Eserler, Araştırma ve İncelemeler
• Acar, Ahmet, Osmanlı-İran Diplomasisi Tahran Büyükelçiliğinin Kuruluşu, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2021.
• Ahmed, Kemal Mazhar, Kerkük (Tarih, Politika ve Etnik Yapı), (Çev., Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2005.
• Akgül, L. Hilal, ‘‘Rıza Han’ın (Rıza Şah Pehlevi) Türkiye Ziyareti’’, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, S. 7, (2005), s. 1-42.
• Atabaki, Touraj, ‘‘Türkiye ve İran’da Hilafet, Ulema ve Cumhuriyetçilik -Karşılaştırmalı Bazı Tespitler-‘’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, (Der., T ouraj Atabaki-Erik J . Zürcher; Çev ., Özgür Bircan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 41-59.
• Barr, James, Kırmızı Çizgi (Paylaşılamayan Toprakların Yakın Tarihi), (Çev., Ekin Can Göksoy), Pegasus Yayınları, İstanbul 2016.
• Boldyrev, Andrey, ‘‘The Ottoman Near East in the Republican History of Turkey: The Problem of Mosul and Hatay in the 1920s-1930s’’, XVIII. Türk Tarih Kongresi 1-5 Ekim 2018, (Yay. Hz., Semiha Nurdan-Muhammed Özler), C. 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 189-193.
• Bruinessen, Martin van, ‘’20. Yüzyılın Başında Türk-İran Sınırında Bir Kürt Mütegallibe: Simko İsmail Ağa’’, İran ve I. Dünya Savaşı, (Edit., Touraj Atabaki; Çev., Gül Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, s. 71-97.
• Coşar, Nevin-Demirci, Sevtap, ‘‘The Mosul Question and the Turkish Republic: Before and After the Frontier Treaty, 1926’’, Middle Eastern Studies, Vol., 42, No., 1, (January 2006), s. 123-132.
• Cronin, Stephanie, ‘‘İran’da Ordu, Sivil Toplum ve Devlet: 1921-26’’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, (Der., Touraj Atabaki-Erik J. Zürcher; Çev., Özgür Bircan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 115-145.
• Çetinsaya, Gökhan, ‘‘Milli Mücadele’den Cumhuriyet’e Türk-İran İlişkileri, 1919-1925’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 16, S. 48, (2000), s. 769-796.
• _______, ‘‘Essential Friends and Natural Enemies: The Historic Roots of Turkish-Iranian Relations’’, Middle East Review od International Affairs, Vol., 7, No., 3, (September 2003), s. 116-132.
• Dağ, Ahmet Emin, Emeviler’den Arap Baharı’na Halep Türkmenleri, Taşmektep Yayınları, İstanbul 2015.
• Dailami, Pezhmann, ‘‘The Bolshevik Revolution and the Genesis of Communism in Iran, 1917-1920’’, Central Asian Survey, Vol., 11, No., 3, (1992), s. 51-82.
• ______, ‘‘The Bolsheviks and the Jangali Revolutionary Movement, 1915-1920’’, Cahiers du Monde russe et sovietique, Vol., 31, No., 1, (Janvier-Mars 1990), s. 43-60.
• Demirci, Sevtap, ‘‘Turco-British Diplomatic Manoeuvres on the Mosul Question in the Lausanne Conference, 1922-1923’’, British Journal of Middle Eastern Studies, 37(1), (April 2010), s. 57-71.
• Donohoe, M. H.; İngiltere’nin İran/Azerbaycan Seferi (1918), (Çev., Cengiz İ. Çay), Tarih Kuram Yayınları, İstanbul 2016.
• Duman, Selçuk, Güney Azerbaycan Türklerinin Demokratik Hak ve Özgürlük Mücadelesi, Berikan Yayınları, Ankara 2017.
• Gholami, Shahram; ‘‘The Impact of Soviet Economic Pressure on Road Construction Policies in Reza Shah’s Period: Case Study of Tabriz-Rawandiz Road to Iskenderun تأثیر فشار اقتصادي شوروي بر سیاستھاي راه سازي ایران دوره رضاشاه :بررسی موردي راه تبریز- ( -99 .Historical Sciences Studies, Vol., 13, Issue 4, (Winter 2022), s ,’’)رواندوز بھ اسکندرون .120
• Göztoklusu, Murat, Musul Özdemir Harekâtı, Pozitif Yayınları, İstanbul 2008.
• İlhan, Avni, ‘‘Atebât’’, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 4, (1991), s. 49-50.
• Kafkasyalı, Ali, ‘‘Karapapak Türkleri’’, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 48, (2012), s. 269-304.
• Karabalık, Kamuran, ‘‘Birinci Dünya Savaşı’nda İran’da Rusya Destekli Nasturi Olayları ve Osmanlı Devleti (1914-1917)’’, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, (Aralık 2020), s. 450-463.
• Karacagil, Ö. Kürşad, ‘‘I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devletinin İran’la İttifak Kurma Arayışları’’, OTAM, 36, (Güz 2014), s. 95-116.
• Karadeniz, Yılmaz, Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925), Selenge Yayınları, İstanbul 2013. Katouzian, Homa, ‘‘Rıza Şah Döneminde Devlet ve Toplum’’, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemleri, (Der., Touraj Atabaki-Erik J. Zürcher; Çev., Özgür Bircan), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 13-40.
• Kaya, Mehmet, ‘‘Simko Ağa İsyanının Türk-İran İlişkileri Üzerindeki Etkileri (1905-1930)’’, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 7, S. 7, C. 14, (Güz 2017), s. 201-.210
• Kaymaz, İhsan Şerif, Musul Sorunu, Otopsi Yayınları, İstanbul 2003.
• Kütükçü, Murat, Selahattin Adil Paşa (1882-1961, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Antalya 2012.
• Keleşyılmaz, Vahdet, Teşkilât-ı Mahsusâ’nın Hindistan Misyonu (1914-1918), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1999.
• Kemal, Cemal, ‘‘Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi’’, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 40, (Kasım 2007), s. 643-691.
• Kısıklı, Emine, ‘‘Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi’’, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 24, (Kasım 1999-2003), s. 487-526.
• Kurt, Burcu, ‘‘Discovery of Oil and Oil Based Environmental Pollution in Ottoman Iraq: The Incident of Mohammarah (1913-1914)’’, Avrasya İncelemeleri Dergisi, C. 4, S. 2, (2016), s. 162-177.
• Makko, Aryo, ‘‘Arbitrator in a World of Wars: The League of Nations and The Mosul Dispute, 1924-1925’’, Diplomacy & Statecraft, 21:4, (2010), s. 631-649.
• Minorsky, Vladimir F.; Musul Sorunu, Avesta Yayınları, (Çev., Salim Şahin), İstanbul 2015.
• Mark, Eduard M.; ‘‘Allied Relations in Iran, 1941-1947: The Origins of a Cold War Crises’’, The Wisconsin Magazine of History, Vol., 59, No. 1, (Autumn 1975), s. 51-63.
• Nakash, Yitzhak, Irak’ta Pandora’nın Kutusu Şiiler, (Çev., Metin Saltoğlu), Elips Kitap, Ankara 2005.
• Olson, Robert, ‘‘Foreign Policy of the Soviet Union toward the Turkoman Rebellion in Eastern Iran in 1924-1925 and the Kurdish Rebellion of Shaykh Said in Eastern Turkey in 1925: A Comparison’’, Central Asian Survey, 9:4, (1990), s. 75-83.
• Ovacıklı, Uğur, ‘‘Ortadoğu’da Sol Hareketler: Baas, Nasırcılık ve Diğerleri’’, Ortadoğu’yu Kuran İdeolojiler, Vadi Yayınları, (Edit., Zekeriya Kurşun), İstanbul 2020, s. 233-289.
• Özcan, Azmi, Panislamizm (Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), İsam Yayınları, İstanbul 2020.
• Özdemir, Seçil, ‘‘Türkiye-İran Sınır Meseleleri: 1913-1939’’, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl 18, S. 28, (Bahar 2020), s. 163-188.
• Özgiray, Ahmet, ‘‘İngiliz Belgeleri Işığında Türk-İran Siyasî İlişkileri (1920-1938)’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XI, S. 33, (1995), s. 687-698.
• Polat, Ü. Gülsüm, Türk-Arap İlişkileri (Eski Eyaletler Yeni komşulara Dönüşürken 1914-1923), Kronik Yayınları, İstanbul 2019.
• Rogers, John, ‘‘The Foreign Policy of Small States: Sweden and the Mosul Crisis, 1924- 1925’’, Contemporary European History, 16, 3, (2007), s. 349-369.
• Salihi, Emin, Irak -Devletin Çöküşü ve Çatışma Süreci-, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2017.
• Selvi, Haluk, ‘‘İngiltere’nin Musul Politikası Karşısında Osmanlı Devleti ve Bölge Aşiretleri (1918-1920)’’, Belleten, C. 74, S. 271, (2010), s. 789-832.
• Sluglett, Peter, ‘‘The Waning of Empires: The British, the Ottomans and the Russians in the Caucasus and North Iran, 1917-1921’’, Middle East Critique, Vol., 23, No. 2, (2014), s. 189-208.
• Sonat, Ramazan, İşgal Kıskacı Altında Bağdat (1914-1918), Berikan Yayınevi, Ankara 2021. _____, ‘‘İngiliz Arşiv Belgelerine Göre XX. Yüzyılın Başında Rusya’nın İran’a Yönelik Stratejileri ve Faaliyetleri’’, History Studies, Vol., 10, Issue, 2, (March 2018), s. 141-158.
• _____, ‘‘Tahran Sefiri Asım Bey’in Raporları Doğrultusunda Birinci Dünya Savaşı Sırasında İran’daki Rus Askerî Varlığı Üzerine Bir İnceleme’’, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 13, (Kasım 2018), s. 179-191.
• ______, ‘‘El Aneze Aşireti Ekseninde Birinci Dünya Savaşı’nın Gölgesinde Devlet-Aşiret İlişkisi ve Yansımaları Üzerine Bir Tarih Kritiği’’, History Studies, Vol., 10, Issue 4, (June 2018), s. 167-187.
• ______, ‘‘Bir Arap Aşiretinin XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Irak, Suriye ve Anadolu Üçgeninde İcra Ettiği Faaliyetler ve Osmanlı Devletinin Bu Faaliyetler Karşısındaki Tutumu: Şammar Aşireti Bağlamında Devletin Aşiretlerle İmtihanı Üzerine Bir Çalışma’’, Geçmişten Günümüze Tarih Araştırmaları, (Edit., Mutlu Adak), Gazi Kitabevi, Ankara 2020, s. 351-378.
• ______, ‘‘Savaşın Gölgesinde Kayıp Türklerin İzinde: Osmanlı Irak’ında Demografik Satranç’’, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 40, S. 69, (2021), s. 402-418.
• ______, ‘‘Nusaybin’in Birinci Dünya Savaşı’nda Lojistik Açıdan Önemi Üzerine Bazı Tespitler’’, Nusaybin (Siyaset-Kültür-Ekonomi), (Edit., Ahmet Selçukoğlu-Ahmet Gemi), Mardin 2022, s. 115-121.
• ______, ‘‘Kum Fırtınası Altında Siyaset: İngiliz Mandası Altındaki Irak Devleti’nin Kuruluşuna Giden Süreçte Şiilerin Konum ve Yönelimlerini Anlamlandırmak (1918- 1921), Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 16, (Mart 2023), s. 173-196.
• Soofizadeh, Abdolvahid, Kaçar Döneminde İran-Osmanlı Siyasi İlişkileri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2014.
• Stewart, Richard A.; ‘‘Soviet Military Intervention in Iran, 1920-1926’’, Parameters, Vol., 11, No., 1, (1981), s. 24-33.
• Şimşir, Bilâl N.; ‘‘Musul Sorunu ve Türkiye-İngiltere-Irak İlişkileri’’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 21, S. 63, (2005), s. 859-916.
• Teke, Cevdet-Aydoğan, Erdal, ‘‘Memduh Şevket Bey’in Tahran Büyükelçiliği Dönemi Türkiye-İran İlişkileri (1925-1930)’’, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 72, (Eylül 2021), s. 347-370.
• Uyar, Mazlum, Arap-Fars Şiîliği Bağlamında Irak Şiîliği (Tarihî, Sosyo-Politik Analiz), İyidüşün Yayınları, İstanbul 2022.
• Visser, Reidar, ‘‘Proto-Political Conceptions of ‘Iraq’ in Late Ottoman Times’’, International Journal of Contemporary Iraqi Studies, 3(2), (2009), s. 143-154.
• ______, ‘‘Osmanlı Eyalet Sınırları, Şii Federalizmi ve Irak’taki Enerji Anlaşmazlığı’’, Stratejik Analiz, (Çev., Gül Aral), 6(79), (Kasım 2006), s. 83-90.
• Yılmaz, Türel, ‘‘İran’da Unutulmuş Bir Toplum: Türkmen Sahra Türkmenleri’’, Akademik Orta Doğu, C. 1, S. 2, (2007), s. 201-211.
• İnteraktif Kaynaklar
• http://tahran.be.mfa.gov.tr/Mission/MissionChiefHistory Erişim Tarihi: 30. 07. 2022.
• http://www.iichs.ir/Upload/Image/139310/Orginal/08472247_3dd7_4f08_ae28_f8df9dd16e67.p d Erişim Tarihi: 28.08.2022.