A Searching for Mażmūns (Poetic Themes) Pertaining to Turkish Islamic Litera-ture in the Works of Yūnus Emre, Niyāzī-i Mıṣrī and Ismāʿīl Ḥaqqı Bursawī

Yıl 2019, , 693 - 714, 15.12.2019

Mehmet Murat Yurtsever

https://doi.org/10.18505/cuid.612502

Cited By: 2

Öz

Ṣūfī poetry or dīvān
poetry, both of our poems have a universal appeal and a classical value just as
the poetry of many nations’. Poets of both groups enhanced the consciousness
level of every people one by one and created a virtuous society by taking power
from the potential that existed in Turkish society already. If it is needed to
mention a difference between those two poetries, it could be that dīvān poetry
is a static one and sūfī poetry is more dynamic than the dīvān poetry. While dīvān
poetry has a unique World of poetry, sūfī poetry has a feeling of universe
shaped by different meanings and concepts. Although dīvān poetry is based on
intelligence and pleasure, there is intuitive inspiration and wāridāt in ṣūfī poetry.  These become poetic sometimes thanks to
similes (tashbīḥ), metaphors (majāz) and allusions (talmīḥ), become verse and gradually
turns into a poetic theme (mażmūn).
Until today, since the first that comes to mind, when it is said poetic themes
(mażmūn), is dīvān poetry, poetic
themes of ṣūfī poetry were overshadowed. However, ṣūfī poetry is quite
interesting and rich in terms of its poetic themes. Although they are called as
just terms, each of the terms of ṣūfī literature is a mystical state (ḥāl), mystical station (maqām) or experience. For this reason,
many concepts of ṣūfī poetry, which we call term, could be a poetic theme by
taking part in a reference (talmīḥ),
simile (tashbīḥ) and metaphor (majāz). The aim of this article, which
we can sample under three titles and with the couplets of our three ṣūfī poets,
is to draw attention to the existence of a rich mażmūn staff independent of the dīvān poetry of Turkish ṣūfī
poetry. The subject of mażmūns
belonging to Turkish ṣūfī poetry should be considered important since it has
not been mentioned much until today.

Summary: The poet designs and
presents it to his readers on behalf of his readers that he cannot even express
what he has imagined but sometimes cannot imagine. Each poem has a specific
interlocutor and addresses the emotions of its interlocutor. Each poem is
adorned with thought and imagination; yet poems can be understood by annotation
accompanied by rhetoric. Ṣūfī poetry and dīvān poetry, both poems have
universal appeal and classical value like many poems of many nations. Ṣūfī poet
and dīvān poet are the architects of an indestructible art existence that ruled
for centuries and their works are masterpieces of their own fields. Both types
of poetry, along with literary heritage, are a guide ship that leads the whole
cultural heritage to the next generations, leading art branches. Both poets of
both groups have strengthened from the potential that existed in Turkish
society and raised the level of consciousness of each individual separately and
created a virtuous society.

Dīvān poetry is as
beautiful as the aesthetics of genius; ṣūfī poetry is so beautiful with the
sincere sincerity of heathat born to the heart. Without making use of the rich mażmūn
staff of the lodge poetry, it would be an exclusivism and a status quo to
make the mażmūn exclusive only to dīvān poetry or to search for the mażmūns
of dīvān poetry in the lodge poetry and to interpret these mażmūns with
the interpretation habits of dīvān poetry.

The most obvious
difference between ṣūfī poetry and dīvān poetry corresponds to the fact that
the terms of Sufism are composed of similes (tashbīḥ), metaphors (majāz);
sūfī poetry is a composition of poet’s personally experienced feelings or
situations such as waḥdat, ḥalvet, manifest and observant concepts.
While the depictions of the dīvān poet, spring and winter depictions, arouse
enthusiasm for the reader for a while, the indifference of the ṣūfī poet to
this world, the constant heartbeat of Jamāl and the heart beating with the
excitement of vuslat (meeting) infiltrates
the reader to the eternal world.

If there is a
difference between the two poems, it is that the poetry of the dīvān is static
and the ṣūfī poetry is more dynamic than the poetry of the dīvān. As well as
dīvān poetry has a unique world of poetry; ṣūfī poetry has a universe of
emotions shaped by different meanings and notions. Even if the beauty they
depict is materially and morally different, the poet of both groups wishes to
go beyond the beauty that they mean and find themselves there. They do this
sometimes with similes (tashbīḥ)
and metaphors (majāz) and istiʿāre,
succeed with various kinds of poetic themes. In dīvān poetry, there is pleasure
and imagination based on intelligence, and inspiration and success based on
intuition in ṣūfī poetry. These become poetic sometimes thanks to similes (tashbīḥ), metaphors (majāz) and allusions (talmīḥ), become
verse and gradually turns into a poetic theme. Dīvān poetry is an endless
effort of abstract imagination, while ṣūfī poetry is an inexhaustible
enthusiasm for concrete ecstasy. Although both have found what they are looking
for outside of daily life, dīvān poet finds pleasure, yet sūfī poet finds
inspire.

When it comes to
mażmūn, the first thing that comes to mind is Divan literature and it’s figure
of beautiful woman’s length
(cypress), hair (zulf), eye (daffodil), eyebrow (bow), eyelash
(arrow) and skin
(silver) and these mażmūns are stereotyped and widespread though
each of them is known only to artisans. On the other hand, ṣūfī poetry has many
other poetic themes such as Jamāl (grace), Jalāl (distress), ār and nāmūs (mālāmat), gūy
(rıza), chevgān (ḳażā) and istignā (reluctant).

To date, the first
thing that comes to mind when it is said to be mażmūn is dīvān poetry, it has
left behind the maẓmūns specific to ṣūfī poetry. However, ṣūfī poetry is also
quite rich in terms of its mażmūns. Although they are called as just terms,
each of the terms of ṣūfī literature is a mystical state (ḥāl), mystical station (maqām)
or experience. For this reason, many concepts of ṣūfī poetry, which we call
term, could be a poetic theme by taking part in a reference (talmīḥ), simile (tashbīḥ) and metaphor (majāz).

The fact that the
dīvān poets used the mażmūn as a word and the use of the term started with the
Tanzimat made it inevitable that different definitions of the mażmūn emerged in
time. For this reason, many researchers now understand and define the term of mażmūn
differently. However, all the academics who researched or wrote about the
mażmūn brought to mind only the poem of the dīvān poem, and they selected the
examples of the mażmūn from the couplets of the poem of the dīvān poem.
In our opinion, the missing part of the subject of mażmūn is here.

Nevertheless, our main
aim in this article is not to discuss what is or is not a mażmūn, but to try to express that the ṣūfī poem is as rich as the
dīvān poem. Whereas the mażmūn has no single generally accepted definition; if
so, we can say that ṣūfī poetry may have its own unique mażmūn, we can
exemplify it with couplets of ṣūfī poetry.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Ṣūfī poetry, Mażmūns (poetic themes), Yūnus Emre, Niyāzī-i Mıṣrī, Ismāʿīl Ḥaqqī Bursawī

Yūnus Emre, Niyāzī-i Mıṣrī ve İsmāʿīl Ḥaḳḳī Bursevī’de Türk Tasavvuf Şiirine Özgü Mażmūn Arayışları

Öz

Tasavvuf şiiri olsun divan şiiri olsun her iki şiirimizin de birçok
ulusun şiiri gibi evrensel cazibesi ve klasik değeri vardır. Her iki zümrenin
şairi de Türk toplumunda evvelce var olan potansiyelden güç alarak, her bir
ferdin ayrı ayrı şuur düzeyini yükseltmiş, erdemli bir toplum yaratmıştır. İki
şiir arasında bir farktan söz edilecekse eğer, o da divan şiirinin statik;
tasavvuf şiirinin ise divan şiirine nispetle daha dinamik oluşudur. Divan
şiirinin kendine özgü bir nazım dünyası olduğu gibi tasavvuf şiirinin de farklı
manâ ve mefhumlarla şekillenen bir duygu evreni vardır. Divan şiirinde zekâya
dayalı zevk ve hayal; tasavvuf şiirinde ise sezgiye dayalı ilham ve varidat söz
konusudur. Bunlar bazen teşbih, bazen mecaz, bazen istiarelerle şiirleşir; nazım
olur, giderek birer mażmūna dönüşür. 
Bugüne kadar mażmūn
denildiğinde ilk akla gelenin divan şiiri olması, tasavvuf şiirine özgü mażmūnları geride bırakmıştır. Oysa
tasavvuf şiiri de mażmūnları
bakımından hayli ilgi çekici, bir o kadar da zengindir. Tasavvuf edebiyatına
ait terimler, adı terim olsa da şiirde her biri birer hâl, makam veya
tecrübedir. Bu nedenle terim olarak nitelediğimiz tasavvuf şiirine ait pek çok
kavram; telmih, teşbih ve mecaz içinde yer alıp birer mażmūn olabilir. Üç başlık altında ve üç mutasavvıf şairimizin
beyitleriyle örneklendirebileceğimiz yazımızın amacı, Türk tasavvuf şiirinin
divan şiirinden bağımsız zengin bir mażmūn
kadrosunun varlığına dikkat çekmektir. Türk tasavvuf şiirine ait mażmūnlar konusu, bugüne kadar fazlaca
değinilmemiş olması bakımından önemli sayılmalıdır.

Özet: Şair, okuyucusunun
hayal edip de dile getiremediklerini, bazen hayal bile edemediklerini onun
adına tasarlayıp tekrar kendisine sunar. Günlük koşuşturmalar arasında birçok
okur, gönlünün hayale olan ihtiyacını şiirin eşsiz vadilerinde dolaşarak
giderir.  Her şiirin belli muhatap
kitlesi vardır ve o muhatap kitlenin duygularına hitap eder. Her şiir hayal ve
tasavvurlarla süslüdür; ancak söz sanatları eşliğinde şerh edilerek
anlaşılabilir. Tasavvuf şiiri olsun divan şiiri olsun her iki şiirimizin de
birçok ulusun şiiri gibi evrensel cazibesi ve klasik değeri vardır Tasavvuf
şairi ve divan şairi asırlarca hüküm süren yıkılmaz bir sanat varlığının
mimarları, eserleri de kendi alanlarının şaheserleridir. Her iki şiir türü de
edebî miras ile beraber bütün kültür varlığını sonraki nesillere ulaştıran bir
kılavuz gemisidir, öncü sanat şubeleridir. Her iki zümrenin şairi de Türk
toplumunda evvelce var olan potansiyelden güç alarak her bir ferdin ayrı ayrı
şuur düzeyini yükseltmiş, erdemli bir toplum yaratmıştır.

Divan şiiri dehanın kattığı estetikte ne kadar şirinse tasavvuf şiiri de
kalbe doğan vâridâtın külfetsiz ve riyasız samimiyeti ile o kadar güzeldir.
Tekke şiirinin zengin mażmūn kadrosundan yararlanmadan, mażmūnu
sadece divan şiirine münhasır kılmak ya da tekke şiirinin içinde yine divan
şiirinin mażmūnlarını aramak ve bu mażmūnları divan şiirine ait
alışkanlıklarla yorumlamaya çalışmak bir inhisarcılık ve adeta bir statükoculuk
olacaktır.

Tasavvuf şiiri ile divan şiiri arasındaki en bariz fark, tasavvuf
terimlerinin divan şiirinde birer teşbih ve mecazdan ibaret kalışına mukabil;
tasavvuf şiirinde vaḥdet, ḥalvet, tecellī ve müşāhede gibi kavramların
mutasavvıf şairin bizzat tattığı duygular ya da yaşadığı haller oluşudur. Divan
şairinin tabiat tasvirleri, bahar ve kış betimlemeleri, okuyucuda bir
süreliğine seyir hevesi uyandırırken; sûfî şairin bu dünyaya karşı
umursamazlığı, eksilmeyen Cemāl arzusu ve vuslat heyecanıyla sıklaşan kalp
atışları okuyucuya sirayet etmekte, ona ebedî âlem huzurunu özletmektedir.

İki şiir arasında bir farktan söz edilecekse eğer, o da divan şiirinin
statik, tasavvuf şiirinin ise divan şiirine nispetle daha dinamik oluşudur.
Divan şiirinin kendine özgü bir nazım dünyası olduğu gibi tasavvuf şiirinin de
farklı mânâ ve mefhumlarla şekillenen bir duygu evreni vardır.  Tasvir ettikleri güzellik maddi ve manevi
yönden farklı olsa bile, her iki zümrenin şairi de kast ettiği güzelliğin
ötesine geçmeyi ve kendilerini orada bulmayı arzu eder. Bunu da bazen teşbih,
bazen mecaz, bazen istiarelerle yapar. Türlü mażmūnlarla başarır. Divan
şiirinde zekâya dayalı zevk ve hayal, tasavvuf şiirinde ise sezgiye dayalı
ilham ve vâridât söz konusudur. Bunlar bazen teşbih, bazen mecaz, bazen
istiarelerle şiirleşir; nazım olur, giderek birer mażmūna dönüşür. Divan
şiiri soyut muhayyilenin sınırsız çabası, tasavvuf şiiri ise somut vecdin
tükenmez coşkusudur. Her ikisi de aradığını günlük hayatın dışında bulmuş olsa
da divan şairinin bulduğu zevk, tasavvuf şairinin ki ise feyzdir.

Mażmūn dendiğinde akla gelen önce
divan edebiyatı ve bu edebiyata ait güzelin boyu (servi), saçı (zülf), gözü
(nergis), kaşı (yay), kirpiği (ok) ve teni (sîmîn) geliyor ve bu mażmūnlar
kalıplaşmış, klişeleşmiş ve yaygınlaşmış olsa da her biri yalnız erbabına malum
sanatlı sözler ve sihirli anlatımlardır. Buna mukabil tasavvuf şiirinin de
Cemâl (lütuf) , Celâl (kahır), ar ve nâmus (melâmet), gûy (rıza), çevgân (kaza)
ve istignâ (kanaat) gibi daha birçok mażmūnu vardır.

Bugüne kadar mażmūn denildiğinde ilk akla gelenin divan şiiri
olması, tasavvuf şiirine özgü mażmūnları geride bırakmıştır. Oysa
tasavvuf şiiri de mażmūnları bakımından hayli ilgi çekici bir o kadar da
zengindir. Tasavvuf edebiyatına ait terimler, adı terim olsa bile şiirde her
biri birer hâl, makam veya tecrübedir. Bu nedenle terim olarak
nitelendirdiğimiz tasavvuf şiirine ait pek çok kavram; telmih teşbih ve mecaz
içinde yer alıp birer mażmūn olabilir.

Divan şairlerinin vaktiyle mażmūnu sadece kelime karşılığı olarak
kullanmış olması ve terim olarak kullanımının Tanzimat ile birlikte başlamış
olması, zaman içinde mażmūnun farklı tanımlarının ortaya çıkmasını
kaçınılmaz kılmıştır. Günümüzde birçok araştırmacının mażmūnu farklı
anlaması ve tanımlaması bu sebepten olsa gerektir. Ancak mażmūn üzerine
araştırma yapan ya da yazı yazan bütün kalemler mażmūn deyince sadece
divan şiirini akla getirmişler, mażmūn örneklerini de divan şiirine ait
beyitlerden seçmişlerdir. Kanaatimizce mażmūn konusunun eksik kalan yanı
da burasıdır.

Buna rağmen bu yazıdaki asıl gayemiz mażmūnun ne olup ne
olmadığını tartışmak değil, tasavvuf şiirinin de divan şiiri kadar mażmūn
zengini olduğunu ifadeye çalışmaktır. Mademki mażmūnun genel kabul
görmüş tek bir tanımı yoktur; öyle ise tasavvuf şiirinin de kendine özgü mażmūnlarının
olabileceğini söyler, bunu tasavvuf şiirine ait beyitlerle
örneklendirebiliriz.  

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Tasavvuf Şiiri, Mażmūn, Yūnus Emre, Niyāzī-İ Mıṣrī, İsmāʿīl Ḥaḳḳī Bur-sevī

Kaynakça

• Aktaş, Şerif - Yücel, Mustafa. Şiir Tahlili: Teori ve Uygulama. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınla-rı, 2013.
• Akün, Ömer Faruk. “Divan Edebiyatı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 389-427. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994. https://islamansiklopedisi.org.tr/divan-edebiyati.
• Banarlı, Nihad Sami. Edebiyat Sohbetleri. 2. Baskı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2004.
• Batislam, Hanife Dilek. Divan Şiirinin Benzetme ve Hayal Dünyasından. İstanbul: Kesit, 2016.
• Carlauı, J.C - Fillox, J.C. Edebî Eleştiri. Trc. Ayşe Hümeyra Çakmaklı. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• Cebecioğlu, Ethem. Hacı Bayram Velî. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Çavuşoğlu, Mehmet. “Divan Şiiri”. Türk Dili Dergisi ( Türk Şiiri Özel Sayısı II) 52/415-417 (Ey-lül 1986): 1-16.
• Dağlar, Abdülkadir. “Şiirin Alın Yazısı: Mazmûn”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2016): 1-13.
• Demirel, Şener. “Mazmûn Üzerine Bir Değerlendirme”. BİLİG Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 21 (Bahar 2002): 117-142.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk şiir Bilgisi: Ölçüler, Uyak, Nazım Biçimleri Söz Sanatları. 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• İpekten, Halûk. Fuzûli: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• İsmâil Hakkı Bursevî. İsmail Hakkî Bursevî Divan. Nşr. Mehmet Murat Yurtsever. Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• İsmail Hakkı Bursevî. Kitâb-ı İzzü’l-Âdemiyy. Atıf Efendi, 1420, Süleymaniye Kütüphanesi.
• Kemikli, Bilal. “İki Veysel Yahut Aynadaki Kırılma”. Fikir Coğrafyası. Erişim: 27 Ağustos 2019. http://www.fikircografyasi.com/makale/iki-veysel-yahut-aynadaki-kirilma.
• Kemikli, Bilal. “Kuş Diliyle Konuşmak: Tasavvuf ve Edebiyat”. Sûfi Şairin İzinde: Şiir ve Hikmet. 81-96. Bilal Kemikli Kitaplığı 6. İstanbul: Kitabevi, 2017.
• Kemikli, Bilal. Sûfi, Aşk Ve Ölüm. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2017.
• Kılıç, Mahmut Erol. Sufi ve Şiir: Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: Sufi Kitap Yayın-ları, 2017.
• Lâmiî Çelebi. Lâmiî Çelebi Divanı. Ali Emiri Efendi Manzum Eserler, 380: Millet Kütüphanesi.
• Mahmut Nâsıh. Sübhatü’s-Sâlikîn. Genel, 1400: Bursa İnebey Kütüphanesi.
• Mengi, Mine. “Mazmun Üzerine Düşünceler”. Divan Şiiri Yazıları. 45-61. Kaynak eserler 92. Kızılay, Ankara: Akçağ, 2000.
• Niyâzî-i Mısrî. Niyâzî-i Mısrî Halvetî Divan-ı İlâhiyat. Nşr. Mustafa Tatçı. İstanbul: H Yayınları, 2015.
• Niyâzî-i Mısrî. Niyâzî-i Mısrî: Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanı: Tenkitli Metin. Nşr. Ke-nan Erdoğan. Kızılay, Ankara: Akçağ, 1998.
• Onay, Ahmet Talât. Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. 2. Baskı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Pala, İskender. Âh Mine’l-Aşk. İstanbul: Leyla ile Mecnun Yayıncılık, 2003.
• Pala, İskender. Mazmunun Mazmunu Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Tarlan, Ali Nihad. “Divan Edebiyatında Sanat Telakkisi”. Edebiyat Meseleleri. 41-50. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981.
• Tarlan, Ali Nihad. “Metinler Şerhi”. Edebiyat Meseleleri. 191-202. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1981.
• Tarlan, Ali Nihad. Şeyhî Divanını Tedkik. İstanbul: İstanbul Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1964.
• Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Divanı ve Risâletü’n-Nushiyye. İstanbul: H Yayınları, 2008.
• Uçar, Şahin. “Manâ ve Mazmun”. Varlığın Anlamı. İstanbul: Şule Yayınları, 2010.
• Uygur, Nermi. İnsan Açısından Edebiyat. 2. Baskı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
• Wellek, Rene - Warren, Austin. Edebiyat Biliminin Temelleri. Trc. Ahmet Edip Uysal. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Yıldız, Alim. Âşık Veysel. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Yorulmaz, Hüseyin. Divan Edebiyatında Nâbî Ekolü. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1996.
• Yûnus Emre. Yunus Emre Dîvanı. Nşr. Faruk Kadri Timurtaş. 3. Baskı. Ankara: Kültür Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.