TAŞKÖPRÜLÜZÂDE AHMED EFENDİ’NİN NEFSÜ’L-EMR ANLAYIŞI

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 557 - 572, 25.12.2021

Hüseyin Adem Tülüce Tuna Tunagöz

https://doi.org/10.30627/cuilah.1014941

Öz

Çalışmamızın amacı nefsü’l-emr’in ne olduğunu ortaya koyduktan sonra Taşköprülüzâde’nin nefsü’l-emr görüşünü açığa çıkarmaktır. İslam düşünce geleneğinde nefsü’l-emr, ‘bir şeyin kendisi’ anlamında kullanılmıştır. “Emr” sözcüğü şey anlamına gelirken “nefs” ise bu şeyin zâtı, özü manasındadır. Bu anlamda nefsü’l-emr için bir şeyin kendinde varlığı demek mümkündür. Bir şeyin kendinde varlığı, gerçekleşmesinin ve sübûtunun kendinde olması ve herhangi bir varsayanın varsaymasına dayanmaması durumudur. Düşünürler, var olanların dayanağının ne olduğu meselesini ontolojik ve epistemolojik bağlamda incelemişlerdir. Var olanların kaynağı, yeri veya doğruluk kriteri bağlamında birçok fikirler ortaya konulmuş ve tartışmıştır. Platon idealara, Aristoteles, sûretlere bir yer ve dayanak bulmaya çalışmıştır. Platon, var olanların ötesindeki aşkın bir alana işaret ederken Aristoteles, var olanların kendisine işaret etmiştir. Mesele düşünce tarihinde tümeller, mahiyet problemi, nefsü’l-emr, zihnî varlık, hâricî varlık ve doğruluk ölçütü etrafında tartışılmıştır. Problemin temelinde insanın dış dünyada var olan gerçekliği açıklama çabası vardır. İnsan, var olan gerçekliği olduğu gibi göremediği için temsillere, kavramlara ve modellere ihtiyaç duyar. İnsanın zihni ile gerçeklik arasındaki ilişki incelenirken üç unsur dikkate alınmalıdır. Bunlar, dış dünya, zihin ve doğruluk alanıdır. Doğruluk alanına nefsü’l-emrde denilebilir. Nefsü’l-emr’in ontolojik yönü varlığın dayandığı kaynak ve mahal anlamında ele alınmasıdır. Epistemolojik yönü ise soyutlama ve kurgulama yoluyla dış dünyada olan veya olmayan belli anlamlara ulaşabilmesidir.
Taşköprülüzâde, epistemolojik anlamda klasik metafizik düşünce sistemi içinde kalarak yeni şeyler söylemiştir. Müellif, bilginin oluşumu bağlamında insan zihnindeki sûretlerin faal akılda meydana gelmesiyle insanın zihninde belirdiğini ve insanın bilgi sahibi olduğunu ileri sürmüştür. Bilginin meydana gelmesi açısından değerlendirildiğinde ilk önce zihin, aklî sûretleri faal akıldan alır ve bu bilgiler insan zihninde var olur. Taşköprülüzâde’ye göre, mâhiyetlerin zihinde ortaya çıkan bir var oluşunun olduğu söylenemez. Bu mana da Taşköprülüzâde’ye göre bilginin kaynağı hâricî varlık değildir, bilgi mâhiyetten hareketle oluşur. Burada bilginin meydana gelmesinde faal akıldan yola çıkmak ile dış dünyadaki var olanlardan yola çıkma arasında ontolojik ve epistemolojik farklar söz konusudur. Bilginin oluşumunu aşkın bir noktaya dayanması bilginin dayanacağı metafizik alanın belirlenmesi bağlamında değerlendirilmelidir. Bu yönüyle Taşköprülüzâde’de bilgi, oluşumu açısından Tanrısal bir alandan insan zihnine aktarılmaktadır. Zihindeki bilgiler, mâhiyetlerini insanın zihninden ve dış dünyadaki varlıklardan almazlar. Biz çalışmamızda İslam düşünce tarihinde incelenmiş ve tartışılmış olan nefsü’l-emr meselesinin gelişim aşamaları çerçevesinde Taşköprülüzâde’nin nefsü’l-emr görüşünü belirginleştirmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

nefsü'l-emr, zihni varlık, faal akıl, harici varlık, Taşköprülüzâde

Ṭāshkoprīzāda Aḥmad Afandī’s View of Nafs al-Amr

Öz

Kaynakça

• Akgüç, Ahmet, “İsmail Gelenbevi'de Varlık Düşüncesi”, (Basılmamış D.T) Ankara Üniversitesi S.B. E., Ankara 2006.
• Alper, Ömer Mahir, “Akledileni Akletmek: İslâm Mantık Geleneğinde “İkinci Akledilirler”in Yorumu ve Osmanlı’da Alımlanması Üzerine Bir İnceleme”, Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 1/2 (Nisan 2015): 35-68.
• Alper, Ömer Mahir, Varlık ve İnsan-Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası, İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Aydın, Mehmet, “Zihni Varlığın Asli Varlık Oluşu: İbn Kemal Paşa ve Taşköprülüzade Arasında Bir Tartışma”, Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları, Ed: Fuat Aydın, Metin Aydın, Muhammet Yetim, Mahya Yayınları, İstanbul 2019, s.102–104.
• Cürcanî, Risâle fî tahkîki nefsi’l-emr ve’l-fark beynehu ve beyne’l-hâriç ve’z-zihn Nefsu’l-emrin Tahkiki ve Nefsu’l-emr ile Hâriç ve Zihin Arasındaki Fark Üzerine Risâle, Fazlıoğlu, İhsan, Derin Yapı, İslam- Türk Felsefe- Bilim Tarihinin Kavram Çerçevesi, Papersense Yayınları, İstanbul 2016.
• Derin, Necmi, Kemalpaşazâde ve Taşköprülüzâde Risâleleri Bağlamında İslam Düşüncesinde Zihnî Varlık Problemi Problemi, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.
• Derin, Necmi, “Önermedeki Zât–Unvân (Vasıf) Ayrımının Bilgi Açısından Önemi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 29 (2013), ss: 99–114.
• Derin, Necmi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Uluslararası Taşköprülüzâde Sempozyumu, İstanbul, 18-20 Kasım 2016.
• Duran, Recep, “Nefsü’l Emr Risâleleri”, Ankara Üniversitesi DTCF Araştırma Dergisi, c. 14/2002, ss. 97-106.
• Ergin, Hacer, Celâleddin Devvânî’nin Nefsü'l-Emr Anlaylışı, Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları, Editörler: Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim, İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Fazlıoğlu, İhsan, Seyyid Şerif’in Nefsü’l Emr Nazariyesi ve Matematik Bilimlere Uygulanması: Şerhü’l Mevakıf Örneği, İslam Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, Ed: M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Fazlıoğlu, İhsan, Derin Yapı, İslam- Türk Felsefe- Bilim Tarihinin Kavram Çerçevesi, İstanbul: Papersense Yayınları, 2016.
• İbn Kemal, Mecmu‘u Resa’ilil-Allameti İbn Kemal Paşa, Risâle el-Vücûdü’z-Zihnî, İstanbul: Daru’l-Lübab, 2018, c. 6, s.61.
• Kalın, İbrahim, Varlık ve İdrak-Molla Sadra'nın Bilgi Tasavvuru, Çev: Nurullah Koltaş, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Kaş, Murat, “Mustafa Şevket Efendi’nin Risâlesi Işığında Zihin, Hariç ve Nefsü’l-emr Kavramlarının Analizi”, İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1/ Sayı:1, 2014, ss.58–87.
• Necmüddin el-Kâtibî el-Kazvînî, Hikmetü’l-Ayn, Çev: Salih Aydın, İstanbul: T.Y.E.K., 2016.
• Pirinç, Ahmet, “İslam Düşüncesinde Zihnî Varlık (Vücud-i Zihnî) Anlayışının Bilgi Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Sayı 2) 2014.
• Şirinov, Agil, Nasiruddin Tusi’de Varlık ve Ulûhiyet, İstanbul: İsam, 2012.
• Taşköprülüzâde, Risâletü’ş-Şuhûdi’l-’aynî fî Mebâhisi’l-Vücûdi’z-Zihnî. Köprülü Ktp. Mehmed Asım 705, Vr:10–33.
• Taşköprülüzâde, Risâletü’ş-Şuhûdi’l-’aynî fî Mebâhisi’l-Vücûdi’z-Zihnî. Almanya: Mensûrâtü’l-Cemel, Haz. Muhammed Zahid Kamil Cul, 1. bs., 2009, 120 s.
• Taşköprülüzâde, Risâlet’ş- Şuhûdi’l-‘Aynî fî Mebâhisi’l-Vücûdi’z-Zihnî-Osmanlı Felsefesi-Seçme Metinler- Ed: Ömer Mahir Alper, İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.