ABDULLÂH-I İLÂHÎ’NİN (ö. 896/1491) HAYATI VE ZÂDÜ’L-MÜŞTÂKÎN ADLI ESERİNDEKİ BAZI TASAVVUFİ KAVRAMLAR

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 463 - 488, 25.12.2021

Ayşe Demirdaş Ertuğrul Döner

https://doi.org/10.30627/cuilah.970842

Öz

Abdullâh-ı İlâhî, XV. yüzyıl Osmanlı döneminde yaşamış Melâmî meşreb sufilerden biridir. İlâhî içinde bulunduğu asrın önemli sayılabilecek âlimlerinden zâhiri ve bâtıni ilimler olmak üzere dönemin ilim meclislerinden istifade etmiştir. Bazı meşhur hocalarından birtakım zahiri ilimleri aldıktan sonra Ubeydullah Ahrâr’ın (ö. 895/1490) yanında seyrü sülûkunu tamamlamıştır. Buradan aldığı Nakşî-Melâmî kültürü Anadolu topraklarında gerek sözlü gerek yazılı olarak yaymaya çalışmıştır. İlâhî’nin düşünceleri ve eserleri kısa sürede halk nezdinde yayılmıştır. Birçok kitap kaleme almış olan İlâhî’nin eserlerinden biri de Zâdü’l-Müştâkîn’dir. ‘Özlem Duyanların Yol Azığı’ anlamına gelen bu eser sadece tarikat erbâbına değil; tüm insanlara dünya yolculuğunda bir azık niteliği taşımaktadır. Netice olarak çalışmamızda İlâhî’nin hayatı ve Zâdü’l-Müştâkîn adlı eserinde geçen tasavvufi kavramları ele almaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Abdullâh-ı İlâhî, Zâdü'l-Müştâkîn, Tasavvuf, Melâmîlik, Ahlak

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ ve Müzilü’l-İlbâs, Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Ahmed, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1982.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri (855/886-1451/1481),Baha Matbaası, İstanbul 1974.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrâhim, ‘‘el-Câmiu’s-Sahîh’’, el-Kütübü’s-Sitte, haz. Sâlih b. Abdülazîz, Dâru’s-Selâm, Riyad, 1421/2000.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Rehber Yayınları, Ankara 1997.
• Suyûtî, Celâleddin b. Ebû Bekir, el-Câmiu’s-Sağîr fî Ehâdîsi’l-Beşâiri’n-Nezîr, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• Demir, Hiclâl,“Şairler Menbaı Vardar Yenicesi ve Vardar Yeniceli Üç Şair Hayretî, Usulî, Hayalî”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi I, İstanbul 2014.
• Demirli, Ekrem, Abdullah-ı İlâhî’nin Keşfü’l-Vâridât Adlı Eserinin Tahkiki, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1995.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitapevi, Ankara.
• Erkaya, Mahmud Esad, Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları, Otto Yayınları, Ankara 2017.
• Evliya Çelebi, Seyehatnâme, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1966.
• Hakîm, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî, el-Müstedrek, Beyrut 1990.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd er-Rebeî el-Kazvinî, “es-Sünen”, el-Kütübü’s-Sitte, haz. Sâlih b. Abdülazîz, Dâru’s-Selâm, Riyad 2000.
• Kara, Mustafa, “Molla İlâhî’ye Dair”, Osmanlı Araştırmaları VII-VIII, İstanbul 1988.
• Koç, Kasım, Abdullah İlâhî’nin Hayatı, Eserleri, Keşfü’l Varidat’ın Tahlili ve Fikirleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1995.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdilmelik, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, haz. Ali Aslan, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2006.
• Lâmiî Çelebi, Nefahâtü’l-Üns Tercümesi, haz. Süleyman Uludağ- Mustafa Kara, İstanbul 1289/1872.
• Gökcan, Mansur, Temel Ahlâki Prensipleriyle Tasavvuf, Nobel Yayınevi, Adana 2006.
• Muhammed b. Selâme el-Kudâ’î, Müsnedü’ş-Şihâb, thk. Hamdî b. A. es-Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1986.
• Mutçalı, Serdar, Dağarcık Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul 1995.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc en-Nisâbûrî, “es-Sahih”, el-Kütübü’s-Sitte, haz. Sâlih b. Abdülazîz, Dâru’s-Selâm, Riyad 2000.
• Müttakī el-Hindî,Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân, Kenzü’l-Ummâl fî Süneni’l-Akvâl ve’l-Ef’âl, Beyrut 1991.
• Özçelik, Yunus Nadi, Abdullah-ı İlâhî ve Meslekü’t-Tâlibîn ve’l-Vâsilîn, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Ankara 1990.
• Özkan, Ahmet, Abdullâh-ı İlâhî’nin Esrârnâme Adlı Eseri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2006.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. el-Mufaddal, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdî, Dâru’l-Kalem, Beyrut 1412.
• Sarı, Mevlüt, el-Mevârid Arapça-Türkçe Lügat, Bahar Yayınları, İstanbul 1980.
• Suyûtî, Celâleddin b. Ebû Bekir, el-Câmiu’s-Sağîr fî Ehâdîsi’l-Beşâiri’n-Nezîr, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1990.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin Ömer, Avârifü’l-Maârif, haz. Dilaver Selvi, Semerkand Yayınları, İstanbul 2016.
• Şengül, İpek, Necâtu’l-Ervâh min Denesi’l-Eşbâh, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
• Tek, Abdurrezzak, “Molla (Ahmed) İlâhî’nin Ayasofya Camii’nde Fatih’in Huzurunda Tasavvufa Dair Yaptığı Konuşmalar”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 2006.
• Tek, Abdurrezzak, Nakşiliğin Osmanlı Topraklarına Gelişi Molla Abdullah İlâhî, Emin Yayınları, Bursa 2012.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sûre, Sünenü’t-Tirmizî, Beyrut 1981.