İSTAHRÎ VE MUHALİF GÖRÜŞLERİ BAĞLAMINDA FIKHÎ YÖNÜ (AİLE HUKUKU EKSENİNDE)

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 329 - 348, 30.06.2022

İbrahim Sizgen

https://doi.org/10.30627/cuilah.1074205

Öz

Bağdat Şâfiî hukukçusu İstahrî’nin (ö. 328/940), hayatına yer verilen tabakât kaynaklarında başta fürû-ı fıkıh sahasında olmak üzere birden fazla eser telif ettiği belirtilse de kendisinden ictihâdî görüşlerini ihtiva eden derli toplu bir kitap –görüldüğü kadarıyla- tespit edilememiştir.Ancak şu kadarı var ki onun söz konusu ictihâdî görüşlerine Şâfiî mezhebinin birçok kaynağında yer verildiğine rastlanmaktadır. İstahrî, Râfiî el-Kazvînî (ö. 623/1226) ve Nevevî (ö. 676/1277) tarafından mezhepte müftâ bih kabul edilen görüşlere ekseriyetle muvafık kalsa da bazı meselelerde mezhebe muhalif farklı görüşler ileri sürdüğü görülmektedir. İstahrî’nin mezhebe büyük zenginlik kazandıran farklı görüşleri, -her ne kadar Şâfiî fukahası tarafından tenkite tabi tutulsa da- ictihâd açısından dikkate değer görülmüş ve İstahrî’nin görüşleri sonraki dönemlerde kaleme alınan birçok Şâfiî fıkıh eserlerinde zikredilmiştir. Bu çalışmada, Şâfiî müctehid sıralamasında “ashâbü’l-vücûh/müctehid fi’l-mezheb” kategorisinde değerlendirilen İstahrî’nin hayatı, eğitimi ve telifâtı gibi bir takım bilgilere kısaca değindikten sonra aile hukuku ekseninde mezhebe muhalif bazı görüşleri ele alınacaktır. Söz konusu çalışmayla İstahrî’yi müntesibi olduğu mezhebe muhalefet etmeye sevk eden sâikler tespit edilerek onun fıkhî yönü ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Müctehid, İstahrî, Ashâbü'l-vücûh, Aile hukuku, Muhalif

Fiqh Aspect in the Context of Istahri and Opposition Views (On the Axis of Family Law)

Öz

Although it is stated that the Baghdad Shafi'i jurist Istahri (d. 328/940) wrote more than one work, especially in the field of fiqh, in his biography works, which include his life, a compact book containing his ijtihad views could not be identified -as far as it seems. Although Istahri mostly agrees with the views accepted as fundamental in the madhhab by Rafi al-Kazvini (d. 623/1226) and Nevevi (d. 676/1277), it is seen that he put forward different views on some issues. Istahri's different views, which brought great wealth to the sect, were considered remarkable in terms of ijtihâd, although they were criticized by the Shafi'i scholars, and Istahri's views were mentioned in many Shafi'i fiqh works written in later periods. In this study, after briefly mentioning some information such as Istahri's life, education and copyright, which is evaluated in the category of "ashâbü'l-wücûh / muctehid fi'l-madhhab" in the order of Shafi'i mujtahid, some of his opinions against the sect in the axis of family law will be discussed. With the study in question, the motives that led Istahri to oppose the sect he is a follower of will be determined and his fiqh aspect will be revealed.

Anahtar Kelimeler

Mujtahid, Istahri, Ashabu, Family law, Opposition

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “Velâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. 43/15-16.
• Aslan, Mehmet Selim. İslâm Aile Hukuku. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Aslan, Mehmet Selim. İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ‘tibâru’l-Meâlât). İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 27/183-218. Konya: 2016.
• Atar, Fahrettin. “Nikâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/112-117. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Attâr, Hasen b. Muhammed b. Mahmûd. Hâşiyetü’l-ʻAttâr ʻalâ Cemʻi’l-cevâmiʻ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve Sicillât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/270-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aynî, Bedrüddîn Muhammed b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. thk. Emîn Sâlih Şa‘bân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr ‘Avvâd, Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
• Berâziʻî, Ebû Saîd Halef b. Ebi’l-Kâsım. et-Tehzîb fi’htisâri’l-Müdevvene. nşr. Muhammed el-Emîn, Dubai: Dâru’l-Bühûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs, 2002.
• Buceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer. Buceyrimî ‘ale’l-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2007.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-kınâʻ ʻan metni’l-İknâʻ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. er-Ravdu’l-murbiʻ şerhu Zâdi’l-müstakniʻ. thrc. Abdülkuddûs Muhammed Nezîr, Riyad-Beyrut: Dâru’l-Müeyyed-Müessesetü’r-Risâle ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus. Dekâiku uli’n-nuhâ li şerhi’l-müntehâ. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî-Müessesetü’t-Târîhi’l-ʻArabî, 1992.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Abdülmelik b. Abdillâh. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb, Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2007.
• Derdîr, Ebü’l-Berekât Ahmed b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Dimyâtî, Ebûbekir Muhammed Şettâ. İ’ânetu’t-tâlibîn. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabî, Halep: Şeriketu İsa el-Bâb, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Ahvâlu’ş-şahsıyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2005.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zekeriyyâ b. Muhammed. Esne’l-metâlib şerhu Ravzi’t-tâlib. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1313.
• Feşnî, Şihâbuddîn Ahmed b. Hicâzî. Tehzîbu tuhfeti’l-habîb fî şerhi Nihâyeti’t-tedrîb. nşr. Müslim er-Ricâl, yy. 1996.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmud İbrahim, Kahire: Dâru’s-Selâm, h. 1417.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdillâh er-Rûmî. Keşfü’z-zunûn ʻan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Hamâde, Abdulhakîm. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Şerhu’l-Haraşî ʻalâ Muhatasari Halîl. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1317.
• Haydarî, Kutbeddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdillah. el-Lafzu’l-Mükerrem bi hasâisi’n-nebiyyi’l-mu‘azzam. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Heytemî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed. Tuhfetu’l-muhtâc fî şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. Kitâbü’l-Kâfî fî fıkhi ehli’l-Medîne el-Mâlikî, nşr. Muhammed el-Morîtânî. Riyad: Mektebetü’r-Riyâzi’l-Hadîsiyye, 1978.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. Beyrut: Dâru Sâdır, h. 1358.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Se‘âdât el-Mübârek b. Muhammed. Câmi‘u’l-usûl fî ehâdîsi’r-Rasûl. thk. Abdülkâdir el-Arnavût vdğ., Dımaşk-Beyrut: Mektebetü’l-Hulvânî-Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1969-1972.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed. Târîhu’l-ʻulemâ ve’r-ruvât li’l-ʻilm bi’l-Endelüs. nşr. İzzet el-Attâr Hüseynî, Kahire: Matbaʻatü’l-Medenî, 1988.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Osmân b. Ömer. Câmiʻu’l-ümmehât. nşr. Ebû Abdirrahmân el-Ahdarî. Dımaş-Beyrut: Dâru’l-Yemâme, 1998.
• İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer Yahyâ b. Muhammed. el-İfsâh ʻan meʻâni’s-sıhâh. nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1996.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Kâdî Şühbe, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed. Tabakâtu’ş-şâfiîyye. thk. Hafız Abdülalim Han, Beyrut: ‘Âlemu’l-Kütüb, h. 1407.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer. Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiʻiyyîn, nşr. Ahmed Ömer Hâşim-Muhammed Ali Zeynühüm, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1993.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Muhammed. eş-Şerhu’l-kebîr ʻalâ metni’l-Mukniʻ. (el-Muğnî içinde) Beyrut: Dâru’l-Menâr, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1405.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Rûhiyye en-Nehhâs vd., Dımaşk: 1984.
• İbn Müflih, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed. el-Mübdiʻ fî şerhi’l-Mukniʻ. nşr. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâil eş-Şâfiʻî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm. el-İşrâf ʻalâ mezâhibi ʻulemâ. nşr. Ebû Hammâd Sağîr Ahmed el-Ensârî. Ra’sülhayme: Mektebetü Mekkete’s-Sekâfiyye, 2004.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1978.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dakâik. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Beyân ve’t-tahsîl. thk. Muhammed Haccî vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmûʻu’l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım en-Necdî. Medine: Mecmaʻu’l-Meliki Fehd, 2004.
• İbn Useymin, Muhammed b. Sâlih. eş-Şerhu’l-mümtiʻ ʻalâ Zâdi’l-müstakniʻ. thrc. Muhammed b. Süleymân. Demmam: Dâru İbni’l-Cevzî, 1422-1428.
• İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʻârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951-1955.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdürrahîm b. el-Hasen. Tabakâtu’ş-şâfiîyye. nşr: Kemâl Yûsuf el-Hût, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʻu’s-sanâiʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kevsec, Ebû Yaʻkûb İshâk b. Mansûr. Mesâilü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel ve İshâk bin Râhûye. thk. Muhammed b. Abdillah ez-Zâhim, Medine: Câmiʻatü’l-İslâmiyye, 2004.
• Mağribî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed. Mevâhibu'l-celîl li şerhi Muhtasari’l-Halîl. thk. Zekeriyyâ ‘Umeyrât, Beyrut: Dâru Âlemi’l-Kütüb, yy. 2003.
• Makrîzî, Takiyüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed. İmtâ‘u’l-esmâ‘. thk. Muhammed Abdulhamid en-Nemîsî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr. nşr. Ali Muhammed Muʻavvaz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Menbecî, Ebû Muhammed Ali b. Zekeriyyâ. el-Lübâb fi’l-cem‘i beyne’s-sünneti ve’l-Kitâb. thk. Muhammed Fadl. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Nuʻaym Eşref Nûr Muhammed, Pakistan: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1417.
• Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf. et-Tâc ve’l-iklîl li-Muhtasarı Halîl. nşr. Zekeriyyâ Umeyrât, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. nşr. Mahmûd Emîn en-Nevâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl. Muhtasaru’l-Müzenî fî furû‘i’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lüğât. nşr. Komisyon, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. Mısır: İdâretü’t-Tıbâ‘ati’l-Münîriyye, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Ravdatu’t-tâlibîn ve ʻumdetü’l-müttakîn. nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn b. Şeref. Minhâcü’t-tâlibîn ve ʻumdetü’l-müttakîn. nşr. M. Muhammed Tâhir Şaʻbân. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2005.
• Okuyucu, Nail. “İstahrî, Ebû Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/669. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Orhan, Fatih. Fıkıh Usûlünde Mürâât-ı Hilâf ve Hüccet Değeri. Usûl İslam Araştırmaları Dergisi. 29/97-122. İstanbul: 2018.
• Rahîbânî, Mustafa es-Suyûtî. Metâlibu uli’n-nuhâ fî şerhi Ğâyeti’l-müntehâ. Dımaşk: el-Mektebu’l-İslâmî, 1961.
• Râfiʻî, Ebü’l-Kâsım Abdülkerîm b. Muhammed. el-ʻAzîz şerhu’l-Vecîz. thk. Ali Muhammed Muʻavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Remlî, Şemsüddîn Muhammed b. Ebi’l-Abbâs. Nihâyetu’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl. Bahru’l-mezheb fî furû‘i’ş-şâfiîyye. thk. Târık Fethî es-Seyyid, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1989.
• Suğdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Huseyn. en-Nütef fi’l-fetâvâ. thk. Salahuddîn en-Nâhî. Beyrut-Umman: Müessesetü’r-Risâle-Dâru’l-Furkân, 1984.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Tabakâtu’ş-şâfiî’yyeti’l-kübrâ. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâcî, Dâru Hicr, byy h. 1413.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1983.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteka’l-ahbâr. Lübnan: Beytu’l-Efkâri’d-Düveliyye, 2004.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. Kitâbü’l-Hücce ‘alâ ehli’l-Medîne. nşr. Seyyid Mehdî Hasan el-Kîlânî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. Tabakâtü’l-fukahâ. nşr: İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmami’ş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu meʻâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr-Muhammed Seyyid Câdelhak. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tüsûlî, Ebü'l-Hasan Ali b. Abdisselâm. el-Behce fî şerhi’t-Tuhfe. nşr. Muhammed Abdülkâdir Şâhîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed, et-Tefsîru’l-basît. thk. Muhammed b. Sâlih b. Abdillah el-Fevzân. Riyad: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd el-İslâmiyye, h. 1430.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed Afîfuddîn Abdullah b Es‘ad. Mir’âtu’l-cinân ve ‘ibretu’l-yakazan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997. Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût, Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1983.
• ---------- Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1986-2000.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillah. Şerhu’z-Zerkeşî ʻalâ Muhtasari’l-Hırakî. nşr. Abdullah b. Abdurrahmân el-Cibrîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1993.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Medhal li dirâseti’ş-şerî‘ati’l-İslâmî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 2002.
• ---------- el-Mufassal fî ahkâmi’l-mer’eti ve beyti’l-müslim. Beyrut: Müessesetü’-Risâle, 1993.
• Zeylaʻî, Ebû Muhammed Osmân b. Ali. Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dakâik. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313-1315.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletüh. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Zuhaylî, Muhammed. el-Mu‘temed fi’l-fıkhi’ş-Şâfiî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2011.