MEMLÛKLER DÖNEMİ SÜNNÎ HİLÂFET ANLAYIŞI VE HALÎFE AHİDNÂME/TAKLÎDLERİNDEKİ EHL-İ SÜNNET ALGISI

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 59 - 80, 30.06.2022

Fatmanur Alibekiroğlu , Aygül Düzenli

https://doi.org/10.30627/cuilah.1111282

Öz

Memlûkler Dönemi (648-923/1250-1517) hem halifeliği kendi himayesinde ihya etmek hem de Bağdat’tan Mısır’a taşımak suretiyle halifelik kurumun tarihî gelişiminde önemli izler bırakmıştır. Bu dönem, Sünnî geleneğin tesisi adına önemli gelişmelerin yaşandığı bir zemin olması yanında, Sünnî hilafet anlayışının pratik tezahürleri açısından da dikkat çekici bir örneklem haline gelmiştir. Zira hilafet nazariyesinin ilk pratik örneği olan hilafetin Mısır’da tesisi ile birlikte teorinin pratiği yansıdığı çok sayıda örnekle karşılaşılmıştır. Bu sebeple biz, Memlûkler dönemini hilafet teorisi ve algısı üzerinden incelemeyi ve hususen pratik örnekler bağlamında değerlendireceğimiz hilafet menşurları üzerinden konuyu tetkik etmeyi amaçladık. Bu suretle bu çalışmada öncelikle teoride Memlûklerin hilafet algısının Sünnî hilafet algısı ile ne derece uyumlu olduğunu Sünnî kelam kitapları üzerinden ortaya koymaya çalıştık. Ardından Memlûkler dönemindeki bazı müelliflerin eserlerinde teorik olarak ele aldıkları hilafet anlayışını tespit ettik. Son olarak hilafetin Mısır’da yeniden tesisi vb. tarihi sürece temas ettik ve ardından Sünnî hilafet algısını destekleyen inşa örneklerini değerlendirmek suretiyle konuyu tamamladık.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Memlükler, Sünnî hilafet teorisi, halife taklidleri

The Sunni Caliphate Concept in the Mamlūk Period and The Perception of Ahl al-Sunnah in the Caliph's Ahidname/Taqlids

Öz

The Mamlūks Period (648-923/1250-1517) left important traces in the historical development of the caliphate, both by restoring the caliphate under its own auspices and by moving it from Baghdad to Egypt. This period has become a remarkable example in terms of the practical manifestations of the Sunni understanding of caliphate, as well as being a ground where important developments were experienced in the name of the establishment of the Sunni tradition. Because, with the establishment of the caliphate, which is the first practical example of the theory of caliphate, in Egypt, many examples were encountered in which the theory was reflected in practice. For this reason, we aimed to examine the Mamlūk period through the theory and perception of the caliphate, and to examine the subject through the caliphate mensours, which we will evaluate in the context of practical examples. In this way, in this study, we first tried to reveal the extent to which the perception of the caliphate of the Mamlūks was compatible with the perception of the Sunni caliphate through Sunni theological books. Then, we determined the understanding of caliphate that some authors of the Mamlūk period theoretically discussed in their works. Finally, we touched on the historical process such as the re-establishment of the caliphate in Egypt, and then we completed the subject by evaluating the construction examples that support the perception of the Sunni caliphate.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Mamlūks, Sunni theory of caliphate, caliph taqlids

Kaynakça

• Akın, Mehmet, Memlûkların İdaresi Altında Hilafet Kurumu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Batman Ü. S.B.E., Batman 2016.
• Akın, Murat Mustafa, Memlük Devleti’nde Abbasî Halîfeleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ü.S.B.E., Ankara 2018.
• Aktan, Ali, “Mısır’da Abbâsi Halîfeleri”, Belleten, c. LV, sy. 214 (1991), ss. 613-652.
• Alibekiroğlu, Fatmanur, Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu'tezile İlişkisi, Basılmamış Doktora Tezi, Çukurova Ü.S.B.E., Adana 2018.
• Apaydın, H. Yunus, “İbn Abdüsselâm, İzzeddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1999, 19:284, 285.
• Avcı, Casim, “Hilâfet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1998, 17: 544.
• Ayaz, Fatih Yahya, Düzenli Aygül, “Makrizî ve Mısır’da Eş’arîliğin Yayılmasına Dair Tespitleri”, Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. II, sy.1 (2018), 25-39.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler (1250-1517), İsam Yayınları, İstanbul 2005.
• Bağdâdî, Abdülkâhir, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Ömer Aydın, İşaret Yayınları, İstanbul 2016.
• Banister, Mustafa The Abbasid Caliphate of Cairo (1261-1517):History and Tradition in the Mamluk Court, Basılmamış Doktora Tezi, University of Toronto, 2015.
• Baybars el-Mansûrî, Rükneddin, Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre, nşr. Donald S. Richards, Beyrut 1998.
• Bedreddin İbn Cemâa, Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim, Tahrîrü’l-Ahkâm fî Tedbîri Ehli’l-İslâm, thk. Fuad Abdülmün’im Ahmed, Devha 1985.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu’l-Kur’ân, thk. Muhammed Sâdık Kamhâvî, Beyrut 1992.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, çev. Ömer Türker, Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başk. Yayınları, İstanbul 2015.
• Düzenli, Aygül, Memlükler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi (648-923/1250-1517) Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2021.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Şihabeddin Ebû Muhammed Abdurrahman b. İsmâil, Terâcimü Ricâli’l-Karneyni’s-Sâdis ve’s-Sâbi‘-ez-Zeyl ‘ale’r-Ravzateyn, nşr. es-Seyyid İzzet el-Attâr el-Hüseynî, Beyrut 1974.
• Eryiğit, Adem, İbn Teymiye’nin Siyaset Nazariyesi, Basılmamış Doktora Tezi Ankara Ü.S.B.E, Ankara 2018.
• Evkuran, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005.
• Gânim, Hâmid Ziyân, Safhatun Min Târihi’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye fî Zılli Devleti’l-Memâlik (el-Hâlife Müstaîn-Billâh el-Abbâsî Sultânu’d-Diyâri’l-Mısriyye, Kahire: Dâru’s-Sakâfe, 1978.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid, el-İktisad fi’l-İtikad, haz. İ. Agah Çubukçu, Hüseyin Atay, AÜİFD Yayınları, Ankara 1962.
• Hatiboğlu, M. Said, Hilâfetin Kureyşliliği, Kitâbiyat Yayınları, Ankara 2005.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.
• İbn Şahin ez-Zâhirî, Garsüddin Halil Zübdetü Keşfi’l-Memâlik ve Beyâni’t-Turuk ve’l-Mesâlik, nşr. Paul Ravaisse, Paris 1894.
• İbn Teymiyye Ebü’l-Abbâs Takyyüddin, el-Fetâva’l-Kübrâ, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ-Mustafa Abdülkâdir Atâ, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbn Teymiyye Ebü’l-Abbâs Takyyüddin, es-Siyasetü’ş-Şer’iyye, Viz’aretü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Riyad 1419.
• İbnü’l-Hümâm, Kemalüddin el-Müsâyerefi’l-Akâidi’l-Münciyefi’l-Âhire, el-Matbaatü’l-Mahmûdiyyeti’t-Ticâriyye, Kahire t.y.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Kalkaşandi’nin Bilinmeyen Bir Eseri Meâsirü’l-İnâfe”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 8:11-12 (1956), ss. 99-105.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik Mâturîdîlik İlişkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Ali, Meâsirü’l-İnâfe fî Meâlimi’l-Hilâfe, thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, t.y.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Ali, Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ, Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, I-XIV, Kahire 1913-1920.
• Kılıç, Muharrem, “Türk Hukuk Tarihinde Devlet Teorisinin Mezhep Doktrini Çervesinde Değerlendirilmesi”-Tarsûsî’nin Tuhfetü’t-Türk Adlı Eseri Çerçevesinde Bir Analiz”, SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/9 (2009/1), ss. 115-129.
• Koca, Ferhat “İbnü’l- Hümâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2000, 87.
• Kutlu, Sönmez, “Bilinen ve BilinmeyenYönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik içinde, ed. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, Ankara 2011.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Ali, Kitâbü’s-Sülûk li-Ma‘rifeti Düveli’l-Mülûk, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• Makrizî, Takiyyüddin Ahmed b. Ali, el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr bi-Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, thk. Muhammed Zeynühüm, Mediha Şarkavî, Mektebetü Madbûlî, Kahire 1998.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan, el-Ahkâmü’s-Sultaniyye ve’l-Vilâyetü’d-Dîniyye, thk. Ahmed Mübarek el-Bağdâdî Mektebe Dâru İbn Kuteybe, Kuveyt 1989.
• Mustafa, Nevin, Abdülhâlık, İslam Düşüncesinde Muhalafet, çev. Vecdi Akyüz, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2001.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn, Tabsıratu’l-Edille fî Usûlu’d-Dîn, thk. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Bak. Yayınları, Ankara 2003.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhab, Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb, I-XXXIII, thk. Necip Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• Öz, Mustafa “Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2007. Özkan, Halit, “Süyûtî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2010, 38:188, ss. 188-198.
• Pezdevî, Ebü’l-Yusr, Ehli Sünnet Akaidi, çev. Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yay., İstanbul 1994.
• Sabûnî, Nureddin, Mâtürîdiyye Akaidi, çev. Bekir Topaloğlu, Diyanet İşleri Bak. Yayınları, Ankara 2005.
• Saîd Abdülfettah Âşûr, el-Müctemau’l-Mısrî fî asri selâtîni’l-Memâlîk, Dârü’n-Nehdati’l-Arabiyye, Kahire 1992.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi, I-XII, Beyrut: Dâru’l-cîl, t.y.
• Selim, Mahmud Rızk, “İkinci Abbasi Halîfeliği”, çev. Ali Aktan, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.9 (1990), s. 357-368.
• Sever, Mehmet, Bahrî Memlükler Dönemi Mezhep Hareketleri (1250-1382), Basılmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Ü.S.B.E, Samsun 2017.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl, Târihu’l-Hulefa, Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’l-İslâmiyye, Katar 2013.
• Şahin, Hanifi, “İbn Teymiyye’nin Siyaset Anlayışı”, The Journal of Academic Social Science Studies, c. XI, sy.8 (2013), ss. 615-636.
• Şakir, Mustafa, et-Târihu’l-Arabî ve’l-Müerrihûn, Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1990.
• Tarsûsî, Necmeddin Ebû İshak, Tuhfetu’t-Türk, haz. Muhammed Usame Omuş, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2018.
• Teftazânî, Sa’deddin, Kelam İlmi ve İslam Akaidi (Şerhu’l-Akâid), haz. Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları, İstanbul 1999.
• Uludağ, Süleyman, “İbn Haldûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 1999.
• Yiğit, İsmail “Müstansır-Billâh, Ahmed b. Muhammed”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul 2006.
• Yiğit, İsmail Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlûkler, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1991.
• Yûnînî, Kutbüddin Ebü’l-Feth Musa b. Muhammed, Zeylü Mir’âti’z-Zamân, I-IV, Haydarâbâd 1954-1961.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîrve’l-A‘lâm: sene 651-700, nşr. Ömer Abdüsselam Tedmûrî, Beyrut 1999-2000.