A COMPARATIVE STUDY ON THE GERUND SUFFIX -dI ėr-se / -dIsA FROM EASTERN TURKISH TO WESTERN TURKISH

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 279 - 297, 25.12.2019

Çiğdem Kalegeri

https://doi.org/10.32321/cutad.647805

Öz

There
is a conflict among the researchers on the present meaning and functions of the
suffix -sA which has survived from
ancient Turkish to the present day. Some researchers consider this suffix to be
a conditional mode when it does not express wish, while others consider it as a
gerund in terms of structure. In order to reach more informative information on
the subject, firstly, it has been tried to determine how the suffix -sA has been used since the past periods
of Turkish. While investigating this issue, it was understood that the use of
the suffix -sA should be considered
not only in simple but also in the compound conjugations. In particular, it was
found that the conjugation of certain past tense (-dI er-se) was used extensively in Eastern Turkish, but this
conjugation did not function as a mode but as a gerund. Therefore, in this
study, this structure with the suffix -sA
is attached, and the data collected from the texts selected from Eastern and
Western Turkish in the same period were compared and the meaning and function
of the structure was tried to be determined. These data were obtained from
texts translated from Eastern Turkish to Western Turkish or from Persian into
two languages in the 15th and 16th centuries.

Anahtar Kelimeler

The Suffix -sA, Conditional Mode, Gerund, Eastern Turkish, Western Turkish

DOĞU TÜRKÇESİNDEN BATI TÜRKÇESİNE -dI ėr-se/-dIsA ZARF-FİİL EKİ ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR ÇALIŞMA

Öz

Eski
Türkçeden günümüze varlığını sürdüren -sA
ekinin bugünkü anlam ve işlevleri üzerinde araştırmacılar arasında fikir
ayrılıkları bulunmaktadır. Kimi araştırmacılar, bu eki dilek ifade etmediği
durumlarda şart kipi olarak değerlendirmekte, kimileri ise yapı bakımından
zarf-fiil yapan bir ek olarak kabul etmektedir. Konuyla ilgili daha aydınlatıcı
bilgilere ulaşabilmek için öncelikle -sA
ekinin Türkçenin geçmiş dönemlerinden itibaren nasıl kullanıldığı saptanmaya
çalışılmıştır. Bu konu araştırılırken -sA
ekinin sadece basit değil, birleşik çekimlerdeki kullanımlarının da göz önüne
alınması gerektiği anlaşılmıştır. Özellikle belirli geçmiş zamanın şartı (-dI er-se) çekiminin Doğu Türkçesinde
yoğun bir biçimde kullanıldığı ancak bu çekiminin kip değil, zarf-fiil işlevi
gördüğü tespit edilmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada -sA ekli söz konusu yapı temel
alınmış, aynı dönem Doğu ve Batı Türkçesinden seçilen metinlerden derlenen
veriler karşılaştırılarak -dI er-se
yapısının anlam ve işlevi saptanmaya çalışılmıştır. Bu veriler, 15 ve 16.
yüzyıllarda Doğu Türkçesinden Batı Türkçesine ya da Farsçadan iki dile de
çevrilmiş metinlerden elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

-sA eki, Şart Kipi, Zarf-Fiil, Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). Ali Şir Nevayi’nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat: metin-gramatikal indeks-sözlük (2 Cilt). yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Alyılmaz, C. (1994). Orhon yazıtlarının söz dizimi. yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Altun, H. O. (2011). Çağataycadan 16. yüzyıl Anadolu Türkçesine bir çeviri: Nevâyî’nin Tevârîh-i Mülûk-i Acem’i (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2002). Harezm-Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 36.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Benli, N. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tasarlama kiplerinin yapı ve işlev bakımından incelenmesi. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara.
• Berbercan, M. T. (2013). Çağatayca Gülistan tercümesi (Gülistan-ı Türkî) giriş - gramer - metin - notlar - dizin - tıpkıbasım. Ankara: Hâkim Yayınları.
• Bulak, Ş. (2011). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde şart kipi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 30, 71-97.
• Develi, H. (1995). {sa} morfemli yardımcı cümleler ve bunlarla kurulan birleşik cümleler üzerinde bir inceleme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1997, 115-152.
• Eckmann, J. (1958). Çağatay dili hakkında notlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 115-126.
• Eckmann, J. (2011a). Harezm Türkçesi. Osman Fikri Sertkaya (Ed.). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine notlar içinde, 1-38. Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• Eckmann, J. (2011b). Çağatayca. Osman Fikri Sertkaya (Ed.). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine notlar içinde, 74-108. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2011c). Sadî Gülistan’ının bilinmeyen Çağatayca bir çevirisi. Osman Fikri Sertkaya (Ed.). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine notlar içinde, 273-285. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2000). -sar/ -ser isim-fiil ekinin yapısı ve fonksiyonları. Hasan Eren Armağanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2001). ʿAli Şir Nevāyi: Mecālisü’n-Nefayis I (giriş ve metin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Başlangıcından yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammer of old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergene, O. (2017). Sadî Gülistan tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. Mehmet Akalın (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gezer, H. (2012). Mecālisü’n-Nefāyis’in iki nüshasının karşılaştırılması. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede sa şart gerundiumu üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 1990/II, 467, 276-279.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk dilinde edatlar. İstanbul.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil KurumuYayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hunutlu, Ü. (2015). Köktürk ve Uygur Türkçesinde yan cümleler. Gazi Kitabevi: Ankara.
• Kapdan, H. S. (2014). Ermeni harfli Kıpçakça Zebur=Psalter adlı eser ile Memlûk Kıpçakçasıyla yazılmış İrşâdü’l-Mülûk ve’sselâtin adlı eserin şekil bilgisi bakımından karşılaştırılması. yayımlanmamış doktora tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Karahan, L. (1994). -sa/-se Eki Hakkında. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 1994/II, 516, 471-474.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 579.
• Korkmaz, Z. (1995). -sa/-se dilek-şart kipi eklerinde bir yapı birliği var mıdır?. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I içinde, 160-167. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük, S. (2011). XVI yüzyıla ait bir Tezkiretü’l-Evliyâ tercümesi (giriş-metin-tıpkıbasım). yayımlanmamış doktora tezi. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Mansuroğlu, M. (1955). Türkçede cümle çeşitleri ve bağlayıcıları. TDAY Belleten, 59-71.
• Özkan, M. (1993). Mahmûd bin Kādî-i Manyâs Gülistan tercümesi giriş-inceleme-metin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Paçacıoğlu, B. (1995). Orta Türkçe: Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi. Sivas.
• Pritsak, O. (1988). Kıpçakça. Mehmet Akalın (Çev.). Tarihî Türk Şiveleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 73, Seri: IV, Sayı: A.21.
• Şenlik, A. Ş. (2014). Osmanlı Türkçesinin öncü bağlaçları hakkında. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 4, 157-179.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Sanat Kitabevi.
• Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve zarf fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, S. (2011). Türk lehçeleri arasında ilk metin aktarma örneği Kitâb-ı Güzîde. Sivas: Asitan Yayıncılık.