NEVÂYÎ’NİN SEB‘A-YI SEYYĀR’INDA GÖKYÜZÜ ALGISI VE İSLAM ASTRONOMİSİNİN İZLERİ

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 172 - 224, 01.06.2025

Hacer Tokyürek

https://doi.org/10.32321/cutad.1592782

Öz

Ali Şîr Nevâyî’nin Seb‘a-yı Seyyār adlı eseri, mesnevi türünde kaleme alınmış olmakla birlikte, dönemin astronomi ve kozmoloji birikimini yansıtan terim ve sembolik unsurlarını da içermektedir. 1484 yılında yazılan bu eser, her ne kadar Behram’ın yedi güzel ile olan aşk hikâyelerine odaklansa da İslam astronomisine dair önemli kavram ve bilgileri barındırmaktadır. Nevâyî’nin bu eseri, Batlamyus’un Dünya merkezli evren modelini Kur’an-ı Kerim kozmolojisiyle birleştiren bir anlayışla ele alınmış ve bu model, tasavvufî bir perspektifle yeniden yorumlanmıştır. Eserde, gök cisimlerinin hareketleri, kozmik düzen ve insan ruhunun manevi yükselişi arasındaki bağlantılar kapsamlı bir şekilde işlenmiştir.
Bu makalenin konusu olan gökyüzüyle ilişkilendirilen ‘arş, āsmān, çarḫ, felek, eflāk, gerdūn, günbed, kök, semā, sipihr gibi terimler ve bu terimlerden türetilmiş çeşitli tamlamalar eserde sıkça yer almaktadır. Bu kavramların büyük bir kısmı edebî bağlamda metaforik anlamlar taşısa da, dönemin astronomik ve kozmolojik bilgisini sunma açısından da önemli bir işleve sahiptir. Nevâyî’nin bu terimleri, İslam kozmolojisinin bilimsel ve felsefi mirasını estetik bir anlatımla birleştirme amacıyla oluşturduğu gözlemlenmiştir. Örneğin, ‘arş (Allah’ın tahtı) ve ferş (yeryüzü) kavramları, göksel ve dünyevi alanlar arasındaki ilişkiyi ifade ederken; çarḫ (gökyüzü çarkı), evrenin döngüsel yapısını ve kozmik düzenini sembolize etmektedir. Ayrıca, āsmān (gökyüzü) kavramı, göksel yücelik ve ilahi kudret gibi metafizik unsurlara atıfta bulunmaktadır. Gökyüzünün farklı katmanlarına yapılan göndermeler ve gezegenlerin hareketlerinin sembolik anlamları, insan ruhunun manevi yükseliş arayışıyla ilişkilendirilmiştir. Eserde gökyüzü ve yeryüzü arasındaki kozmik bağlar hem Kur’an-ı Kerim kozmolojisinden hem de tasavvufî düşünceden esinlenerek kurgulanmıştır.
Bu bağlamda, Seb‘a-yı Seyyār, yalnızca edebî bir eser olarak değil, aynı zamanda dönemin bilimsel, kozmolojik ve tasavvufî birikimine ışık tutan önemli bir kaynak olarak değerlendirilmelidir. Nevâyî’nin bu eseri, İslam medeniyetinin bilimsel ve kültürel mirasını estetik bir düzlemde ifade etme yetkinliğini göstermekte ve göksel unsurları metafizik bir bağlamda yeniden yorumlayarak okuyucusuna hem bilimsel hem de manevi bir perspektif sunmaktadır. Ayrıca, eserde yer alan astronomi terimleri ve göksel kavramların işlenişi, Nevâyî’nin dönemin astronomi bilgisine vakıf olduğunu açıkça göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi , Seb‘a-yı Seyyâr , İslam Astronomisi , Astronomi Terimleri , Gökyüzü

Proje Numarası

Tübitak 1001 122K196

THE PERCEPTION OF THE SKY AND TRACES OF ISLAMIC ASTRONOMY IN NAVĀ’Ī’S SEB‘A-YI SEYYĀR

Öz

Ali Shīr Navā’ī’s Seb‘a-yı Seyyār is a masnavi that, while primarily focused on literary narratives, incorporates terminology and symbolic elements reflecting the astronomical and cosmological knowledge of its era. Written in 1484, this work, though centered on the love stories of Bahrām and the seven beauties, also contains significant concepts and insights related to Islamic astronomy. Navā’ī’s work combines Ptolemy’s geocentric universe model with the Quranic cosmology and reinterprets this synthesis from a Sufi perspective. The text thoroughly examines the connections between celestial movements, the cosmic order, and the spiritual ascension of the human soul.
The subject of this study includes terms associated with the heavens frequently found in work, such as ‘arsh, āsmān, charḫ, falak, aflāk, gardūn, gunbad, kök, semā, sipihr, and various compound phrases derived from these terms. While many of these concepts serve as literary metaphors, they also play a critical role in conveying the astronomical and cosmological knowledge of the period. Navā’ī’s use of these terms demonstrates his intention to merge Islamic cosmology’s scientific and philosophical heritage with an aesthetic narrative. For instance, ‘arsh (the Throne of God) and farsh (the Earth) symbolize the relationship between celestial and terrestrial realms, while charḫ (celestial sphere) represents the cyclical nature and cosmic order of the universe. Additionally, āsmān (the heavens) alludes to celestial grandeur and divine authority. References to the layers of the sky and the symbolic meanings of planetary movements are intricately linked to the spiritual ascent of the human soul. In the work, the cosmic connections between the heavens and the earth are constructed, drawing inspiration from the cosmology of the Qur’an and Sufi thought.
In this context, Seb‘a-yı Seyyâr should be regarded as a literary work and a significant source reflecting its era’s scientific, cosmological, and mystical knowledge. Navā’ī’s work illustrates his remarkable ability to express Islamic civilization's scientific and cultural legacy within an aesthetic framework, offering readers both scientific and spiritual perspectives through the reinterpretation of celestial elements in a metaphysical context. Furthermore, the text's use of astronomical terms and celestial concepts clearly indicates Navā’ī’s profound understanding of the astronomical knowledge of his era.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Turkic , Seb‘a-yı Seyyār , Islamic Astronomy , Astronomical Terminology , Sky

Proje Numarası

Tübitak 1001 122K196

Kaynakça

• Ağarı, M. (2006). İslam coğrafyacılarında yedi iklim anlayışı. AÜİFD, 47(2), 195-214.
• Ata, A. (2019). Rabguzi, Kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) giriş-metin-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Avcı, C. (2003). Medâim. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, ss. 289-291).
• Aytaç, A. (2017). ‘Aşkî ve heft peyker mesnevisi. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Babür, Y. (2021). Kültür ve edebiyatımızda Yemen’e dair kavramlar. International Social Sciences Studies Journal, 7(76), 118-143.
• Baytop, T. ve Bozkurt N. (2020). Misk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 30, ss. 181-182).
• Bilge, M. T. (2024). Esîrüddin Ebherî'de göksel cisimler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Bozkurt, N. (1998). Sembol olarak hilal. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C.18, ss. 13-15). Bruce-Mitford, M. (2008). Signs and symbols: an illustrated guide to their origins and meanings. A Penguin Company.
• Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü. Anka Yayınları.
• Cheng, L. S. (2022). Sandalwood and Buddhism: a perspective of material culture. J.P.H.S., LXX(3), 7-22.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Corbin, H. (2006). History of Islamic philosophy. Liadain Sherrard & Philip Sherrard Trans.. Kegan Paul International London and New York in association with Islamic Publicaitons for The Institute of Ismaili Studies London.
• Çayır, E. D. (2024). Fevāyîdü'l Kiber’de gök cisimleri, gezegenler ve burçlar [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Çetin, K. (2019). Mustafa Sürûr’i’nin gözünden türlü renk ve hareketlerle dönüp duran gökyüzü. Klasik Türk Edebiyatının Ses ve Anlam Dünyası Sempozyumu –Prof. Dr. Halûk İpekten Anısına- 10 Ekim 2019-11 Ekim 2019 içinde (İlhan Genç ve Metin Akkuş, Ed.) (ss. 120-132).
• Çınar, B. (2009). Şeyh Gâlib’in Hüsn Aşk Mesnevisinde felekler. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, Prof. Dr. Hüseyin AYAN Özel Sayısı, 777-792.
• Dayday, N. ve Altın, V. (2010). Gök biliminde Türk-İslâm bilginleri. Türksat Aş.
• Değirmenci, Ö. (2015). Muhibbî Divânı’nda kozmik unsurlar [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Uludağ Üniversitesi.
• Deniz, S. (1992). 16.yy. bazı Dîvân şâirlerinin Türkçe Dîvânlarında kozmik unsurlar (Bâkî, Fuzûlî, Hayâlî Beğ, Nev’î, Yahya Beğ) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Devellioğlu, F. (2014). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik lügat. Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dhanani, A. (1994). The physical theory of kalām, atoms, space, and void in Basrian muʿtazilī comology. E.J. Brill.
• Eliade, M. (2005). Dinler tarihi, inançlar ve ibadetlerin morfolojisi (Mustafa Ünal, Çev.). Serhat Kitabevi.
• Eliade, M. (2020). Demirciler ve simyacılar (Mehmet Emin Özcan, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Elkaisy-Friemuth, M. (2017). God and humans in Islamic thought, ‘Abd al-Jabbār, Ibn Sīnā and al-Ghazālī. Rutledge.
• Erdem, S. (1992). Buhurdan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 6, ss. 384-385).
• Erdoğan, K. (1989). Fuzuli Divanı’nda kozmografya ve tabiat [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Çukurova Üniversitesi.
• Goldstein, B. R. (1967). The Arabic version of ptolemy’s planetary hypotheses. Transactions of the American Philosophical Society, 57(4), 3-55.
• Gutas, D. (2014). Avicenna and the Aristotelian tradition, introduction to reading Avicenna’s philosophical works. Second, Revised and Enlarged Edition, Including an Invertory of Avicenna’s Authentic Works. Brill.
• Gülüm, E. (2014). Sünbül-zâde Vehbî dîvânı’nda (sümbülistân) kozmik unsurların kullanımı. Turkish Studies- International Periodical fort he Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(9), 519-546.
• Güneş, H. A. (2022). Klasik öncesi dönem Türk şiirinde astroloji [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Medeniyet Üniversitesi.
• Gürkan, S. L. (2009). Sebt. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 36, ss. 256-258).
• Haciibrahimoğlu, H. S. (2021). Esmâ-i hüsnâya dayanan kelâm anlayışı. Ebû İshak es-Saffâr örneği. Oku Okut Yayınları.
• https://www.kuranmeali.com/
• Kanar, M. (1995). Ferheng-i câmi‘-i Fârsî be torkî-yi İstanbûlî (Büyük Türkçe-Farsça sözlük). Şîrîn Yayınevi.
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K. ve Gümüş, S. (2020). Kur’an yolu Türkçe meâl ve tefsir I. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca altun yaruk, giriş, metin ve dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, M. ve Tanrıverdi, E. (2013). el-okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît kâmûsu’l-muhît tercümesi, Mütercim Âsım Efendi. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kul, N. (2015). 16. yüzyıl şâirlerinde felek kavramı [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ordu Üniversitesi.
• Kurnaz, C. (1993). Çarh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 8, ss. 229).
• Kurnaz, C. (1995). Felek. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 12, ss. 306-307).
• Kutluer, İ. (1995) Felek. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 12, ss. 303-306).
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe sözlük. Dağarcık Yayın, Eğitim ve Reklamcılık Hizmetleri Şti.
• Nasr, S. H. (1978). An introduction to Islamic cosmological doctrines. conceptions of nature and methods used for its study by the Ikhwān Al-Ṣafā’, Al-Bīrūnī, and Ibn Sīnā. Revised Edition. Thames and Hudson.
• Özmen, V. (2020). Derzizâde Ulvî Divânı’nda felek kavramı. The Journal of Academic Social Science Studies, 13(80), 231-243.
• Öztürk, M. (2017). Nevruz Nâme. TAD, 36(61), 149-182.
• Öztürk, N. (2024). Mesnevilerde felek kavramı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Siirt Üniversitesi.
• Öztürk, Z. (2024). Fehîm-i Kadîm Dîvânı’nda kozmolojik unsurlar üzerine bir inceleme [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Gaziantep Üniversitesi.
• Pala, İ. (2010). Ansiklopedik divân şiiri sözlüğü. Kapı Yayınları.
• Pinch, G. (2002). Handbook of Egyptian mythology. ABC-CLIO.
• Ronan, C. A. (2003). Bilim Tarihi: Dünya Kültürlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi. (Ekmeleddin İhsanoğlu and Feza Günergun, Trans.). Tübitak Yayınları.
• Saliba, G. (2007). Islamic science and the making of the European renaissance. MIT Press.
• Sayılı, A. (1988). The observatory in Islam and its place in the general history of the observatory. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Schimmel, A. (1994). Deciphering the signs of God, a phenomenological approach to Islam. State University of New York Press.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi (Mustafa Küpüşoğlu, Çev.). Kabalcı Yayınları.
• Snodgrass, A. (1985). The symbolism of the stopa. Seap.
• Şeker, E. (2015). 15. yüzyıl divanlarında kozmik unsurlar [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ordu Üniversitesi.
• Şentürk, A. A. (1994). Osmanlı edebiyatında felekler, seyyare ve sâbiteler (burçlar). Türk Dünyası Araştırmaları, 90, Haziran, 131-180.
• Şükün, Z. (1944). Farsça-Türkçe lûgat, gencinei güftar Ferhengi Ziya. Maarif Matbaası.
• Tez, Z. (2009). Astronomi ve coğrafyanın kültürel tarihi. Doruk Yayınları.
• Tafazzolī, A. (2011). Āsmān. Iranica (Vol. II, Fasc. 7, pp. 770-771).
• Tokyürek, H. (2019). Runik Türk yazıtlarında yükselme riti: yog kelimesi üzerine. International Journal of Old Uyghur Studies, 1(2), 197-210.
• Tokyürek, H. (2021). Antik dönemden modern döneme eski Uygurca bir fizik terimi: kök kalık “eter”. Bilim Felsefesi Yayınları I. (Yücel Yüksel ve Semra Uçar, Ed.) (ss.199-222). Ati Akademi Titiz Yayınları.
• Tokyürek, H. (2022). Eski Uygurca Budist metinlerde altun ‘altın’ sözünün anlamsal değeri. Altun Yaruklug Ceval Beg Bitigi (Murat Elmalı ve Hacer Tokyürek, Ed.) (ss. 233-258). Asos Yayınevi.
• Tural, G. (2015). Emīr Nizāmu’d-dīn ‘Alī Şīr-i Nevāyī Ḫamse törtünçi dāstān seb‘a-yi seyyār [yedi gezegen] giriş-metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Unat, Y. (2013). Yıldız. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 534-538).
• Uzun, M. İ. (1992). Burak. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 6, ss. 417-419).
• Uzunkaya, U. (2020). Eski Türkçede koku, tütsü ve buhurdan. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 34, 164-205.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• Wilkens, J. (2001). Die drei körper des buddha (trikāya) das dritte kapitel der Uigurischen fassung des goldglanz-sūtras (altun yaruk sudur). Brepols Publishers.
• Yavuz, Y. Ş. (1991). Arş. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 3, ss. 406-409).
• Yıldırım, N. (2008). İran mitolojisine su, su ile ilgili kutsallar ve törenler. Doğu Araştırmaları, 1, 7-36.
• Yılmaz, O. (2019). Lisânu’l-acem ferheng-i şu’ûrî Hasan Efendi I-II. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yılmaz, K. (2019). Uğursuzluğun psiko-sosyal sebepleri ve Kur’an’da uğursuzluk olgusu. Gümüshane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(16), 269-294.