Samani Hanedanlığı Kubbesi Altında Fikirler, İnançlar ve Matürîdî

Yıl 2022, , 587 - 610, 30.06.2022

Nadim Macit

https://doi.org/10.53444/deubefd.1083898

Öz

Abbasi Devleti’nin çevreyi kontrol etme gücünün zayıflamasına paralel olarak müstakil hanedanlıklar ortaya çıkmıştır. Bunlardan birisi de Mâverâünnehir ve Horasan coğrafyasında hâkimiyeti ele geçiren Sâmânî Hanedanlığıdır. Merkezi gücün dağılma sürecine girdiğini fark eden Sâmânî Hanedanlığı varlığını sürdürmek için farklılıkları bünyesinde tutma esasına dayalı yönetim sistemini uygular. Farklı inanç ve felsefi telakkilerin yer bulmasına zemin oluşturur. Verimli topraklar ve ipek yolu üzerinde kurduğu hâkimiyet sayesinde ise bölgeyi ticaret merkezine dönüştürür. Bu başarı, Sâmânî kubbesi altında farklı inançların ve fikirlerin yer bulmasına, bilimsel tartışmaların yapılmasına gelişmesine zemin oluşturur. Ne var ki gerek bölgenin jeopolitik konumu gerekse iktidar mücadelesinin uzantısı olan taht kavgaları, iç isyanlar, çevresel güç mücadelesi Hanedanlığı iç tüketim katmanına sürüklemiştir.
Hayatının yaklaşık 69 yılını Sâmânî Hanedanlığı kubbesi altında geçiren Ebu Mansûr Mâtürîdî (852 -944) dönemin en önemli düşünürüdür. Sünni anlayışın akılcı boyutunu temsil eder. Mâtürîdî’nin özgünlüğünü rahat ve müreffeh ortama, fikri tartışmaların düşük seviyede seyrettiği tezine bağlayan görüş gerçeği yansıtmamaktadır. Fikri derinliği, geliştirdiği anlama ve yorumlama yöntemi, tartıştığı konuların ilmi niteliği, aşırı görüşlere karşı verdiği mücadele önemli bir bilgin olduğunu gösterir. Bu fikri derinliğin ve özgünlüğün tarihi süreçte “kayıp olduğu” ve adının gereği gibi anılmadığı bir gerçektir. Bunun sebebi, Bağdat ve Basra’nın, Semerkant’tan daha önemli ilim merkezi olduğu, değildir. Çünkü bu dönemde entellektüel sermayenin yer değiştirdiğini gösteren birçok veri bulunmaktadır. Temel sebep, bölgede etkin olan iktidar-yorum ilişkisidir. İslam coğrafyasında bir önermenin içeriğini ilim değil, iktidar belirler. Görüşlerinden dolayı siyasî destek göremeyen Mâtürîdî merkezin dışına atılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sâmânî Hanedanlığı, fikirler, inançlar, Ebu Mansûr Mâtürîdî, iktidar-yorum ilişkisi.

Ideas, Beliefs, and Maturidi under the Samanid Dynasty Dome

Öz

As Abbasid Caliphate has begun to lose its control over the region, independent khanates have emerged in this area. Samanid Dynasty, which has gained the power and control in Transoxiana and Khorasan lands, was the one of these khanates. Realizing the fact that the central power of Abbasid Caliphate has weakened during the disintegration process, for their survival Samanid Dynasty has pursued an administrative policy that was based on keeping the different cultures together under its roof. Thus, they provided freedom for different beliefs and philosophical considerations, and transformed these regions into a trading centre through the fertile lands and their domination on the Silk Road. This success created an fertile atmosphere for different believes and ideas under the Samanid dome, and for the development of scientific discussions. However, the geopolitical position of the region and the extension of the power, throne struggles, civil wars, and the environmental supresses have dragged the Samanid Dynasty into the consumption.
Abu Mansur Maturidi (852 -944), who spent 69 years of his life under the dome of the Samanid Dynasty, has been considered as the most important philosopher of the period. His thoughts represent the rational dimension of Sunni understanding. The view that connects Maturidi’s genuineness to the comfortable and prosperous environment and to the thesis that his intellectual discussions were not robust enough, have not reflected the truth. His intellectual depth, the understanding and interpretation method he has developed, the scientific nature of the subjects he has discussed, his struggle against extremist views show that he has been an important scholar. It is a fact that this intellectual depth and genuineness has been “lost” in the historical process and its name has not been properly mentioned. The reason here is not Samarkand is that more important scientific centres than Baghdad and Basra. Because there has been a lot of data showing that intellectual capital has been moved in this period. The main reason is the power-interpretation relationship in the region. In the Islamic geography, the content of a proposition has determined by power, not science. Maturidi, who could not receive political support due to his views, was thrown out of the centre.

Anahtar Kelimeler

Samanid Dynasty, ideas, beliefs, Ebu Mansar Maturidi, relation between government and interpretation.

Kaynakça

• Abdülhamid, İ. (1984), Dirâsâtü fi’l Firaki ve’l Akâidi’l İslamiye. Beyrut: Müessesetü’r Risale.
• Ak, A. (2012). Mâtürîdîliğin Ortaya Çıkışı. Büyük Türk Bilgini İmam Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik, Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (22-24 Mayıs 2009). 435-451.
• Barthold, V. (1973). İslam Medeniyeti Tarihi. (İzah / Düzeltme: Fuad Köprülü). Ankara: TTK Basımevi.
• Barthold, V. (1990). Moğol İstilasına Kadar Türkistan. (Haz: Hakkı Dursun Yıldız). Ankara: TTK Basımevi.
• Barthold, V. (2010). Orta Asya: Tarih ve Uygarlık. (Çev: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Bedevi, A. (1940). et-Türasü’l Yunanî fi’l Hadarati’l İslamiyye. Kahire: Mektebetü’l Nahda.
• Chaker, A. (2016). The Life Abu Mansûr al-Mâtürîdî and The Socio-Political and Theological Context of Central Asia In the Tenth Century. Australian of Islamic Studies. 1 (1).
• Demir, H. (2021). Gnostik Teoloji ve Kelami Aklın Karşılaşması: Zerdüştlük, Maniheizm, Hristiyan Gnostikler ve İslam. Ankara: Anadolu Ay Yayınları.
• Ebu Hanife, Numan b. Sait (1992). el-Âlim ve’l Müteallim /İmam-ı Azam’ın Beş Eseri. (Çev: Mustafa Öz). İstanbul: MÜİFV Yayınları.
• Eş’ari, Ebü’l Hasan (1952). Kitabü’l Luma fi’r Reddi ala Ehli’z Zeyği ve’l Bida. Beyrut: Matbaatü’l Kâsûlikiye.
• Eş’ari, Ebü’l Hasan (1975). İbane an Usûli’d Diyane. Medine: el-Câmiat’ül İslamiyye.
• Eş’ari, Ebü’l Hasan (2019). Makâlâtü’l İslamiyyin ve İhtilafü’l Musallîn: İlk Dönem İslam Mezhepleri. (Çev: Ömer Aydın, Mehmet Dalkılıç). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler, Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Gadamer, H. (2009). Truth and Method: Hakikat ve Yöntem. (Çev: Hüsamettin Arslan, İsmail Yavuzcan). İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Hâkim es-Semerkand (h. 1304). Sevâdü’l Azam. İstanbul.
• Işık, K. (1980). Mâtürîdî’nin Kelam Sisteminde İman, Allah ve Peygamberlik Anlayışı. Ankara: Fütüvvet Yayınları.
• İbn Esir, İ. (1991). İzzeddin; el-Kâmil fi’t Tarih. (Çev: Ahmet Ağırakça, Mertol Tulum). İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed (2012). Mukaddime. (Haz: Süleyman Uludağ). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Havkal (2014). Sûratü’l Arz: 10. Asırda İslam Coğrafyası. (Çev: Ramazan Şeşen) İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Nedim, Muhammed b. İshak (1978). el-Fihrist. Beyrut: Daru’l Marife.
• Korkmaz, S. (2012). İmam Mâtürîdî’nin Şia’ya Yönelttiği Eleştiriler. Büyük Türk Bilgini Mâtürîdî ve Mâtürîdîlik. İstanbul: MÜİFV Yayınları.
• Macit, N. (2021). Mâtürîdî Düşüncesinde Nakil-Akıl / Akıl-Tabiat İlişkisi. Dini Hayatımızın Temel Taşları: Hanefilik, Mâtürîdîlik ve Yesevilik. İzmir: Türk Ocağı Yayınları.
• Makdisi, Muhammed b. Ahmed (2015). Ahsenü’t Tekâsim. (Çev: Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur (2002). Kitabü’t Tevhid. (Çev: Bekir Topaloğlu). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur (2005). Te’vilâtü Ehl-i Sünnet. (Thk: Mecdi Baslûm). Beyrut: Daru’l Kütubi’l İlmiyye.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur (2015). Te’vilâtü’l Kur’ân. (Çev. B. Topaloğlu / Heyet). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Mesûdî, Ali b. Hüseyin (2004). Murûcu’z Zeheb ve Meâdinü’l Cevher. Beyrut: Daru’l Kütubi’l İlmiyye.
• Muminov, A. (2014). Ebu Mansûr Mâtürîdî’nin Semerkant’taki Muasırları. Uluğ Bir Çınar: İmam Mâtürîdî Uluslararası Sempozyum 28-30 Nisan 2014. (Haz: Ahmet Kartal) İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi.
• Narşahi, Ebubekir Muhammed b. Cafer (2013). Târîhî Buhârâ. (Çev: Erkan Göksu). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nesefî, Ebü’l Muîn (2004). Tabsıratu’l Edille fi Usûli’d Din. (Thk: Hüseyin Atay). Ankara: DİB Yayınları.
• Nesefî, Ebu Hafs Necmüddin Ömer b. Muhammed (1991) el-Kand fi Zikri Ulema-i Semerkand. (Nşr: Nazar Muhammed Faryabî) Riyad: Mektebetü’l Kevser.
• Seyyid, Mehmed (2011). Medhal. (Haz: Selçuk Camcı) İstanbul: Işık Akademi Yayınları.
• Starr, F. (2013). Lost Englightenment: Central Asia’s Golden Age From The Arab Conquest to Tamerlane. New Jersey: Princeton University Press.
• Suyûtî, C. (2014). Târîhu’l Hulefâ: Halifeler Tarihi. (Çev: Onur Özatağ), İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Taberi, Muhammed b. Cerir (2007). Tarih-i Taberî. (Çev: M. Faruk Gürtunca). İstanbul: Sağlam Yayınevi.
• Usta, A. (2007). Şamanizmden Müslümanlığa: Türklerin İslamlaşma Serüveni. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Ya’kubi (2002). Kitabü’l Buldan: Ülkeler Kitabı. (Çev: Murat Ağarı) İstanbul: Ayışığı Yayınları.
• Yazıcıoğlu, M.S. (1985). Mâtürîdî Kelam Ekolü ’nün İki Büyük Siması: Ebu Mansur Mâtürîdî, Ebu’l Mu’in en-Nesefi. AÜİFD, 27. S.280-298.
• Yazıcıoğlu, M.S. (2001). İslam Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi: Yorumlar-Düşünceler. Ankara: Akçağ Yayınları.