BİR OSMANLI İDADİSİNİN KURUMSAL PORTRESİ: ŞAM MEKTEB-İ İDÂDÎ-İ MÜLKİYESİNİN KURULUŞU, YAPISI VE İŞLEVİ

Yıl 2025, Sayı: 40, 333 - 359, 25.10.2025

Abdusselam Ertekin

https://doi.org/10.15182/diclesosbed.1697223

Öz

19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı Devleti, modernleşme politikalarının önemli bir ayağı olarak maarif alanında köklü dönüşümlere yönelmiştir. Bu dönüşüm sürecinde idâdî mektepleri, taşrada hem modern bilgi üretiminin hem de merkezî devlet otoritesinin yeniden inşasında kilit rol oynamıştır. Bu çalışma, söz konusu idâdî mekteplerin taşradaki kurumsal temsiline örnek teşkil eden Şam Mekteb-i İdâdî-i Mülkiyesi’ni incelemektedir. Kurumun kuruluş süreci, idari yapısı, müfredat yapısı, muallim kadrosu, talebe profili ve mezunlarının kariyer seyirleri gibi çok boyutlu unsurlar, arşiv belgeleri, vilayet salnameleri ve dönemin gazeteleri ışığında değerlendirilmiştir. Çalışma, Şam İdadisi’nin Osmanlı taşrasında maarif politikalarının uygulama düzeyindeki karşılığını göstererek, merkez-taşra ilişkileri bağlamında eğitim kurumlarının ideolojik, idari ve mali işlevlerini irdelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid , Şam Mekteb-i İdâdî-i. Mülkiye , Osmanlı Devleti , Maarif

AN INSTITUTIONAL PORTRAIT OF AN OTTOMAN IDADÎ: THE ESTABLISHMENT, STRUCTURE, AND FUNCTIONS OF THE DAMASCUS CIVIL IDADÎ SCHOOL

Öz

Beginning in the second half of the 19th century, the Ottoman Empire embarked on far-reaching reforms in the field of education as part of its broader modernization efforts. Within this context, idadî schools emerged as critical institutions in the provinces, serving both the dissemination of modern knowledge and the reinforcement of central state authority. This study investigates the Damascus Mekteb-i İdâdî-i Mülkiye as a representative case of the institutional presence of such schools in the provincial landscape. Drawing upon archival documents, provincial yearbooks (salnâmes), and contemporary newspapers, the research explores multiple dimensions of the school, including its foundation process, administrative structure, curriculum, teaching staff, student body, and the career paths of its graduates. By analyzing the implementation of educational policies in a provincial setting, this study seeks to highlight the ideological, administrative, and financial functions of Ottoman educational institutions within the broader framework of center-periphery dynamics during the lake Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Abdulhamid II , Education , Damascus Idadî School

Kaynakça

• KAYNAKÇA Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO). 182/13630-1, 17 Şaban 1310/6 Mart 1893
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO). 182/13630-2, 17 Ramazan 1310/4 Nisan 1893
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 00102/47-1, 10 Safer 1303/18 Kasım 1885
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 00102/47-2, 3 Safer 1306/9 Ekim 1888
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 00102/47-4, 9 Safer 1305/27 Ekim 1887
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 00102/47-3, 8 Safer 1305/ 26 Ekim 1887
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 978-66-2, 5 Muharrem sene 1325/5 Şubat 1322/ 18 Şubat 1907
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 978-66-1, 27 Cemaziyelevvel sene [1]324 ve fî 6 Temmuz sene [1]322/19 Temmuz 1906
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 978-66-3, 17 Rebiülevvel sene 1325, fî 17 Nisan sene 1323/30 Nisan 1907
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 978-66-4, 6 cemaziyelevvel sene 1325/4 Haziran 1323/17 Haziran 1907
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Maarif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT). 898/7-1, 12 Şevval 1323/10 Aralık 1905.
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Tedrisât-ı İbtidâiye Kalemi (MF. İBT). 23/79, 7 Mart 1888
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), İrade Maarif (İ.MF) .13-19-3/1, 23 Rebiülevvel 1325/6 Mayıs 1907
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), İrade Şura-yı Devlet (İ.SD). 112/6720, 12 Rabiulevvel 1309/16 Ekim 1891
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Yıldız Sadrazam Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP), 1/55-2, 5 Rabiulahir 1298/7 Mart 1881
• Cumhur Başkanlığı Devlet Arşivleri (BOA), Yıldız Perakende Evrakı Umum (Y.PRK.UM). 14.88, 21 Safer 1306 / 9 Mayıs 1305
• Cengiz, A. (2020). Kudüs-i Şerif İdadi Mektebi (1890–1913). History Studies, 12(1), 103–124.
• Cengiz, A. (2023). Ankara Sancağ’ında modern eğitim kurumları (1865–1920). Çizgi Yayınevi.
• Deringil, S. (1999). İktidarın sembolleri ve ideoloji: II. Abdülhamid dönemi (1876–1909). Yapı Kredi Yayınları. Gülmez, A. (2021). Osmanlı Devleti'nde idadiler. Sinerji: Uluslararası Alan Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 2(2), 106–131.
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. (n.d.). II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri (No: NEKYA90780/36). https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/FOTOGRAF/90780---0036.jpg
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi. (n.d.). II. Abdülhamid Han Fotoğraf Albümleri (No: NEKYA90876/1). https://nek.istanbul.edu.tr/ekos/FOTOGRAF/90876---0001.jpg
• Saadet, 18 Safer 1306, No: 1162
• Saadet, 23 Muharrem 1305, No: 843
• Saadet, 26 Zilkade 1305, No:1905
• Sabah, 21 Şevval 1309, No: 984
• Sabah, 29 Rabiülahir 1311, No:1521
• Sabah, 7 Rabiülevvel 1310, No:1115
• Sâlnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umûmiye, Birinci Sene, Matba-i Amire, 1316, 1317,1318, 1319, 1321
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1300: 155
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1304: 250
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1304–1305: 210
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1306: 145
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1311: 20
• Salnâme-i Vilayet-i Suriye, 1891:65
• Suriye, 1 Safer 1313, No: 1522
• Suriye, 11 Rabiülahir 1317, No:1715
• Suriye, 20 Zilkade 1319, No: 1846; 1522
• Suriye, 22 Rabiülevvel 1318, No:1770
• Suriye, 9 Cemaziyelevvel 1317, No: 1729
• Suriye, 17 Ramazan 1317, No:1747
• Somel, S. A. (2001). The modernization of public education in the Ottoman Empire, 1839–1908: Islamization, autocracy and discipline. Brill.
• Tarîk, 23 Zilhicce 1304, No: 1242
• Tarik; 22 Muharrem 1302, No: 228
• Yıldız, H. (2020). Osmanlı döneminde Yemen vilayetlerinde açılan idadi eğitim kurumları. Mecmua: Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(10), 240–261.