JERUSALEM CONQUEROR ATSIZ B. UVAK AT-TURKI

Yıl 2022, Cilt: 58 Sayı: 3, 1207 - 1230, 15.09.2022

Nadir Karakuş

Öz

Nâvekiye Turkmans, who entered Syria and Palestine before the victory of Manzikert, did important things with their leader Kurlu, and after his death, Atsiz Bey. They established a state there. The conquest of Remle was followed by the conquest of Jerusalem, Atsiz and his soldiers established a complete peace in the city, continued trade as they increased the welfare of the city, and made the Sunni education redominate the city. Scholars such as Ghazali, Turtushi and Abu Bakr Ibn al-Arabi who came here gave lectures in Jerusalem, and branches of the Nizamiye madrasas began to illuminate the holy city. After the failure of Atsiz’s Egypt expedition, the Fatimid domination started again with a revolt in the city, but this did not last long and Atsiz knew how to dominate Jerusalem once again. The people, satisfied with the Seljuk domination, were also happy with the new situation and continued their lives. Although Atsiz was destroyed by Tutush in 1079, the Seljuk presence in Jerusalem continued in the same order and prosperity until the Crusaders came to the region. Afterwards, Fatimid domination in 1098 was followed by the occupation of the crusaders in 1099, Jerusalem took a different form with new massacres and had to continue on its way with pain

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Jerusalem, Seljuks, Atsiz, Fatimids

KUDÜS FATİHİ ATSIZ B. UVAK ET-TÜRKÎ

Öz

Malazgirt Zaferi öncesi Suriye ve Filistin’e giren Nâvekiye Türkmenleri, başbuğları Kurlu ve onun ölümünden sonra da Atsız Bey ile önemli işler yapmışlar, burada bir devlet kurmuşlardı. Remle’nin ele geçirilmesini 1071’de Kudüs’ün fethi takip etmiş, Atsız şehirde tam bir barış ortamı kurmuş, halkın refahını artırdıkları gibi ticareti devam ettirip Sünnî eğitimi de şehirde yeniden hâkim kılmıştı. Buraya gelen Gazzâlî, Turtûşî ve Ebû Bekir İbnü’l-Arabî gibi âlimler Kudüs’te dersler vermişler, Nizamiye medreselerinin şubeleri mukaddes şehri de aydınlatmaya başlamıştı. Atsız’ın Mısır seferinin başarısızlıkla neticelenmesinden sonra çıkan bir isyanla birlikte şehirde yeniden Fatımî hâkimiyeti başlasa da bu uzun sürmemiş ve Atsız 1077’de bir kez daha Kudüs’e hâkim olmuştu. Selçuklu hâkimiyetinden memnun halk da yeni duruma oldukça memnun kalmışlardı. Atsız, 1079’da Tutuş b. Alparslan tarafından öldürülse de Kudüs’teki düzen ve refah, Haçlıların bölgeye gelmesine kadar devam etmişti. Sonrasında ise 1098’de Fatımî hâkimiyetini 1099’da Haçlıların işgali izlemiş, Kudüs yeni katliamlarla farklı bir şekle bürünmüş, şehir 1187’de Selahaddin’in Kudüs’ü yeniden fethetmesine kadar Frankların idaresi altında kalmıştı.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Kudüs, Selçuklular, Atsız, Fatımîler

Kaynakça

• Albert of Aachen. Albert of Aachen’s History of the Journey to Jerusalem. çev. Susan B. Edgington. Burlington, USA: Ashgate Publishing Company, 2013.
• Alptekin, Coşkun. “Artuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/415. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Armstrong, Karen. Kudüs’ün Tarihi, Bir Şehir Üç Semavi Din. çev. İrem Sağlamer. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2021.
• Avcı, Casim. “Kudüs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/328. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Azîmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. Azîmî Tarihi. çev. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Bahat, Dan. The Illustrated Atlas of Jerusalem. New York: Simon and Schuster, 1990.
• Baltacı, Ahmet. “İbnu’l-Arabî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/489-490. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Barber, Malcolm. Haçlı Devletleri Tarihi. çev. Doğan Mert Demir. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Biddle, Martin. The Tomb of Christ. Stroud: Sutton, 1999.
• Boas, Adrian J. Jerusalem in the Time of the Crusades: Society, Landscape and Art in the Holy City under Frankish Rule. London: Routledge, 2001.
• Bouyges, Maurice. Essai de Chronologie des oeuvres de al-Ghazali (Algazel. ed. M. Allard. Beyrouth: Imperimerie Catholique, 1959.
• Bündârî, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth. Zübdetü’n-Nusrâ ve Nuhbetü’l-Usrâ, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvâmeddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
• Charanis, Peter. “I. Haçlı Seferi’nin Nedeni Hakkında Bir Grek Kaynağı”. çev. İlcan Bihter Barlas. Tarih Okulu, S. 13 (2012), 203-205.
• Cobb, Paul M. Müslümanların Gözüyle Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2018.
• Daftary, Farhad. The Ismâ‘ilis: Their History and Doctrines. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
• Dictionnaire de la Bible. 3/2, 1318. Paris: Excelsis, 1912.
• Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. 5 Cilt. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ty.
• Encyclopedia Judaica. 9/1379. Jerusalem: Keter Publishing House Jerusalem Ltd., 1982.
• Fayda, Mustafa. İslâmiyetin Güney Arabistan’a Yayılışı. Ankara: AÜ İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Folda, Jaroslav. The Art of the Crusaders in the Holy Land, 1098–1187. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
• Foss, Clive. “The Persians in Asia Minor and the End of Antiquity”. The English Historical Review. 721-747. London: Oxford University Press, 1975.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ. Bulak: y. y., 1324.
• Gil, Moshe. History of Palestine, 634-1099. çev. Ethel Broido. Cambridge: Cambridge University Press 1992.
• Gordlevski, V. A. Anadolu Selçuklu Devleti. çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yayınları, 1988.
• Grenard, Fernand. Grandeur et Decadence de l’Asie. Paris: Armand Colin, 1939.
• Haldon, J. F. Byzantium in the Seventh Century: The Transformation of a Culture. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
• Halife b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Târîh. thk. Ekrem Ziya el-Umerî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kalem, 1397.
• Harris, Jonathan. “The “Schism” of 1054 and the First Crusade”. Crusades 13 (2014), 1-20.
• Hıyari, Mustafa A. “Crusader Jerusalem, 1099-1187 AD”. ed. K. J. Asali. Jerusalem in History. 130-176. New York: Olive Branch Press, 1990.
• Hitti, Philip K. Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 70 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Kitâbü’l-İber ve dîvânu mübtede’ ve’l-haber fî tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve âsirihim min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halil Şahâde. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1900-1904.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ahmed Abdülvehhâb Fetîh. 13 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1992.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddin. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Ravhiyye en-Nahhâs. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1984.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Alî b. İbrâhîm b. Şeddâd el-Ensârî el-Halebî. el-A’lâku’l-hatîre fî zikri ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. 2 Cilt. by.: y.y., ts.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr. M. Hüseyin Şemseddin. 14 Cilt. Beyrût: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî. Zübdetü’l-Haleb fî târîhi Haleb. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. el-Avâṣım. Beyrût: y. y. 1985.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah. Kanûnü’t-te’vîl. nşr. Muhammed es-Süleymânî. Beyrût: y. y. 1990.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. 18 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. tsh. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1407/1987.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Kültür Yayınları, 1972.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1953.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-a’şâ fî sınâati’l- inşâ. 14 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• Karakuş, Abdulkadir. İbadet Esaslarıyla İlgili Kur’an Kavramları. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Kılıç, Muharrem. “Turtûşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/430- 431. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kochav, Sarah. Church of the Holy Sepulchre. Jerusalem: Yad Ben-Zvi Institute, 1999.
• Köymen, Mehmet Altay. Alp Arslan ve Zamanı. Ankara: A.Ü. Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1983.
• Krey, A. C. “Urban Crusade-Success or Failure”. American Historical Review 53 (1948), 941-944.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hıtât ve’l-a’sâr. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1418.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkādir b. Muhammed. İttiazu’l-hunefâ bi ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-hulefâ. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl. 3 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ li Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Montefiore, Simon Sebag. Kudüs Bir Şehrin Biyografisi. çev. Cem Demirkan. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2016.
• Nâsır-ı Hüsrev. Sefernâme. çev. Abdülvehap Tarzi. İstanbul: MEB Yayınları, 1994.
• Neusner, J. The Halakhah: An Encyclopaedia of the Law of Judaism. 5/15-16. Leiden: E. J. Brill, 2000.
• Nicolle, David. Birinci Haçlı Seferi 1096-1099. çev. L. Ece Sakar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Nizamülmülk. Siyâsetnâme. çev. Nurettin Bayburtlugil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1987.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el- Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 30 Cilt. Kahire: Dâru’l- Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Ömerî, Şihâbüddîn (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Yahyâ b. Fazlillâh. Mesâlikü’l- Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bedr el-Cemâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/330. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Razî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: y. y., ts.
• Reşîdüddin Fazlullah. Câmiu’t-Tevârîh, Selçuklu Devleti. çev. Erhan Göksu-H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Basımevi, 1986.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed b. Muhammed. Arâisü’l-Mecâlis: Kısasü’l-Enbiyâ. Kahire: b. y., 1301.
• Sevim, Ali - Merçil, Erdoğan. Selçuklu Devletleri Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Sevim, Ali. “Artuk b. Eksük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/414. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Sevim, Ali. “Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu”. Erdem Dergisi 9/26 (1996), 789-792.
• Sevim, Ali. Suriye-Filistin Selçukluları Tarihi. Ankara: TTK Yayınları, 1989.
• Sevim, Ali. Ünlü Selçuklu Kumandanları, Afşin, Atsız, Artuk ve Aksungur. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât. 40 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Somerville, Robert. The Councils of Urban II, I: Decreta Claromontensia. Amsterdam: Hakkert, 1972.
• Stern, S. M. “Ismā‘īlīs and Qarmatians”. Studies in Early Ismâilism. 289-298. Leiden: E. J. Brill, 1983.
• Süryani, Mikhail. Süryânî Patrik Mihail’in Vakayinâmesi. çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Kütüphanesi Tercümeler Kısmı, 1944.
• Şapolyo, Enver Behnan. Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Ankara: Güven Matbaası, 1972.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 31 Cilt. Beyrût: y. y. 1405/1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). 10 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turâs 1387.
• The Interpreter’s Dictionary of the Bible. 2/843. New York: Hardcover, 1962.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesî (952-1136) ve Papaz Grîgor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Basımevi, 2000.
• Vardan, Müverrih. “Türk Futuhatı Tarihi, 889-1269”. İÜEF Yayınları, Tarih Seminerleri Dergisi, Metin ve Vesikalar. çev. Hrant D. Andreasyan. İstanbul: Millî Mecmua Basımevi, 1937.
• Vasiliev, A. A. Histoire de L’Empire Byzantin. çev. P. Brodin - A. Bourguina. Paris: Editions A. Picard, 1932.
• Watt, W. M. Hz. Muhammed Mekke’de. çev. M. Rami Ayas - Azmi Yüksel. Ankara: AÜ İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Willermus Tyrensis. Haçlı Kroniği, Başlangıcından Kudüs’ün Zaptına Kadar. çev. Ergin Ayan. İstanbul: Kronik Yayınları, 2016.
• Ya’kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh. Târîhu’l-Ya’kûbî. 2 Cilt. Beyrût: y. y., ts.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk İslâm Devletleri Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yinanç, M. Halil. Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri I: Anadolu’nun Fethi. İstanbul: İÜ Yayınları, 1944.