Mahtumkulu’nun Şiirlerinde Kullanılan Şahıs Eklerinin Standart Türkmen Türkçesindekilerle Karşılaştırılması

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 37, 115 - 132, 07.11.2025

Tuna Beşen Delice

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1659321

Öz

Türkmen millî şairi Mahtumkulu, yazdığı şiirlerle Türkmen yazı dilinin temellerini oluşturmuştur. Bu şiirlerin dili, Çağatay Türkçesi tesiri hissedilse de, halkın dilidir. Mahtumkulu Divanı’nın asıl nüshaları olmadığından eldeki Mahtumkulu şiirleri, geniş bir coğrafyadan derleme yoluyla toplanmıştır. Bu nedenle karışık dilli bir eser ortaya çıkmıştır. Şiirlerde Oğuz Türkçesi özelliklerinin yanı sıra Çağatay ve Kıpçak Türkçesi dil özellikleri de görülmektedir. Bu çalışmada Türkmen yazı dilinin ilk eserleri olarak kabul edilen bu şiirlerdeki çekimli fiillere getirilen şahıs ekleri ile standart Türkmen Türkçesinde günümüzde kullanılan şahıs ekleri ele alınmıştır. Bu yolla Mahtumkulu’na ait olduğu söylenen şiirlerdeki (Şaire ait olmayan birçok şiirin Divan’a alındığı görüşü yaygın.) Oğuz, Çağatay, Kıpçak Türkçesi özellikleri, şahıs ekleri bağlamında ortaya konmuş; standart Türkmen Türkçesinde kullanılmayan yapıların hem tarihî hem de çağdaş lehçelerdeki durumu sorgulanmıştır. Amaç, 18. yy. dilinin bu perspektiften bir tasvirini yapmak ve eldeki veriler ışığında geçmişten günümüze Türkmen Türkçesindeki değişimleri tespit etmektir. Çalışmanın örneklem alanını Mahtumkulu’nun şiirleri ve standart Türkmen Türkçesi gramerleri oluşturmaktadır. Çalışmada, Mahtumkulu’nun şiirlerinde çekimli fiiller üzerinde kullanılan şahıs ekleri belirlenmiş ve günümüzdeki kullanımlarla karşılaştırılarak ilgi çekici sonuçlara ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi , Türkmence , Mahtumkulu , şahıs ekleri

A Comparison Of The Personal Suffixes Used In Mahtumkulu's Poems With Those In Standard Turkmen Turkish

Öz

Turkmen national poet Mahtumkulu laid the foundations of Turkmen written language with his poems. The language of these poems is the language of the people, although the influence of Chagatai Turkish is felt. Since there are no original copies of Mahtumkulu Divan, Mahtumkulu's poems were collected through compilation from a wide geography. Therefore, a mixed-language work has emerged. In addition to Oghuz Turkic features, Chagatai and Kipchak Turkic language features are also seen in the poems. In this study, the personal suffixes brought to inflected verbs in these poems, which are accepted as the first works of Turkmen written language, and the personal suffixes used in standard Turkmen Turkish today are discussed. In this way, the features of Oghuz, Chagatai, Kipchak Turkish in the poems said to be Mahtumkulu's (it is widely believed that many poems that do not belong to the poet were included in the Divan) were revealed in the context of personal suffixes; the status of the structures that are not used in standard Turkmen Turkish in both historical and contemporary dialects was questioned. The aim is to make a description of the language of the 18th century from this perspective and to determine the changes in Turkmen Turkish from past to present in the light of the available data. The sampling area of the study consists of Mahtumkulu's poems and standard Turkmen Turkish grammars. In the study, the personal suffixes used on inflected verbs in Mahtumkulu's poems were determined and interesting results were reached by comparing them with the current usage.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Turkish , Turkmen , Mahtumkulu , personal suffixes

Kaynakça

• ALYILMAZ, Semra (2010). “Türkçede Olumsuz Fiillerin Geniş Zaman Biçimbirimi” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5/4 Fall: 87-118.
• AMANSARIYEV, C. (1970). Türkmen Dialektologiyası. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• ARGUNŞAH, Mustafa (2020). Çağatay Türkçesi. 6.bs. İstanbul: Kesit.
• AŞIROV, Annagurban (1984). Magtımgulınıñ Golyazmalarınıñ Tesviri. Aşgabat: Ilım.
• AŞYROW, Annagurban (2012). Magtymguly Eserler Ýygyndysy. Aşgabat: MGI.
• AZEMOUN, Youssef (Yusuf Azmun) (2012 a). “Türkmen Şairi Mağtımgulı ve Onun Eserleri Hakkında Bilinmesi Gereken Konular-1”. Belleten, 85-122.
• AZEMOUN, Youssef (Yusuf Azmun) (2012 b). “Türkmen Şairi Mağtımgulı ve Onun Eserleri Hakkında Bilinmesi Gereken Konular-2”. Belleten, 5-28.
• AZIMOV, Pıgam vd. (1960). Häzirki Zaman Türkmen Dili. Aşgabat: A. M. Gorkiy Adındakı Türkmen Dövlet Üniversiteti.
• BERDİYEV, Recep (1988). Türkmen Diliniñ Dialektlerinde ve Gepleşiklerinde İşlikler. Aşgabat: Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyası.
• BEŞEN Delice, Tuna (2018). “Türkmen Türkçesinde Fiillerin Şahıs Ekleriyle Kullanım Durumu”. Diyalektolog, Yaz/ 18, 285-314.
• BİRAY, Himmet (1992). Mahtumkulu Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• ECKMANN, János (1996). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Notlar. Ankara: TDK.
• ERASLAN, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• ERCİLASUN, Ahmet B.; Karahan, Leyla; Kirişçioğlu, Fatih vd. (2013). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I –Fiil- Basit Çekim. 2. bs. Ankara: TDK.
• ERDEM, Melek (2024). Türkmen Grameri. Ankara: Grafiker.
• GARRYÝEW, Baýmuhammet Atalyýewiç (Haz.) (1959). Magtymguly. Aşgabat: Türkmendöwletneşir.
• GURBANSÄHEDOW, Gurbandurdy (Edt.) (1991). Magtymguly, Yedigen Kitaphanajygy. Aşgabat: Turan.
• GÜLSEVİN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK.
• GÜNER, Galip (2013). Kıpçak Türkçesi. İstanbul: Kesit.
• KARA, Mehmet (1998). “Mahtumkulu’nun Şiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca Unsurlar”. Bilig, 7-Güz: 131-135.
• KARA, M. (2012). Türkmen Türkçesi Grameri. İstanbul: Etkileşim.
• MAHDUM, Abid Nazar (2003). “Mahdumkulu Ferâgî ve Tasavvuf”. Türk Dünyası Araştırmaları, Kasım-Aralık 2003: 205-220.
• MAHDUM, Abid Nazar (2004). “Mahdumkulu Divânına Sonradan İlâve Edilmiş Şiirler Hakkında Görüşler ve Konuyla İlgili Bir Tercüme”. Türk Dünyası Araştırmaları, Mayıs-Haziran 2004: 205-218.
• MAHDUM, Abid Nazar (2016). “Mahdumkulu Şiirinin Çok Sevilip Yayılmasının Sebepleri Üzerine”. Türkiyat Mecmuası, 26/1: 197-231.
• RAHİMİDASHLİBOROON, Yaghoob. (2019). Mahtumkulu’nun Şiir Üslubu - Doktora tezi (Dan. M. Erdem), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• SARIYEV, Berdi (2017). “Mahtumkulu’nun Şiirsel Coğrafyası”. Türkmen Türkçesi ve Kültürü Üzerine Makaleler Dil, Folklor, Edebiyat (Haz. Emrah Yılmaz, Tuba Yılmaz). Ankara: Akçağ, 473-488.
• SÖÝEGOW, Muratgeldi vd. (1999). Türkmen Diliniň Grammatikasy-Morfologiýa. Aşgabat: Ruh.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1976). “Küçük Eski Anadolu Türkçesi”. Türkiyat Mecmuası. XVIII : 331-368.
• TÜRKMEN Sovet Entsiklopediyası-5 (1983). “Magtımgulı”. Aşgabat: Türkmenistan SSR IA, 284-287.
• YAVUZARSLAN, Paşa (2007). “Türk Dilinde Kişi Eklerinin Tarihsel Gelişimi ve Değişimi”. 38. ICANAS (10-15.09. 2007) Bildiriler (Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1953-1966.