Runik Harfli Metinlerde Deyimler

Yıl 2024, , 109 - 122, 21.10.2024

Pınar Sel

https://doi.org/10.30767/diledeara.1528551

Öz

Diller, tek tek sözcüklerden ziyade, belli dilbilgisel ve sözdizimsel kısıtlamalarla bir araya gelmiş sözcük birliktelikleri ile işlemektedir. Bu sözcük birliktelikleri dillerde; kalıp sözler, ikilemeler, deyimler, eşdizimli yapılar, atasözleri vb. şekillerde karşımıza çıkmaktadır.
Sözcük birlikteliklerinin en ilgi çekici olanlarından biri deyimlerdir. Deyimler, toplumların geçmişini, kültürünü, hayatı yaşama şeklini ve bakış açısını yansıtır. Türkçe deyimler üzerine çok sayıda çalışma yapılmış olmasına karşın, deyimlerin sınırlarının çizilmesinde hâlâ birtakım problemler ile karşılaşılmaktadır. Deyimlerin sınırlarının çizilememesi, onların başka sözcük birliktelikleri ile karıştırılmasına yol açmakta; bu durum da sözlükçülük, ana dili ya da yabancı dil öğretimi gibi konularda birtakım zorluklara yol açmaktadır. Hem ulusal hem de uluslararası alanda birçok araştırmacı, deyimler belirlenirken ve deyim sözlükleri hazırlanırken bu problemle karşı karşıya kalındığına dikkat çekmektedir. Deyimlerin sınırlarının çizilmesindeki en büyük problemlerden biri, deyimlerin eşdizimli yapılarla karıştırılmasıdır. Eşdizimli yapılarla deyimlerin ortak ve farklı yönlerini araştıran ve aralarındaki sınırları çizmeye yönelik sözdizimsel/ dilbilgisel biçimlenmişlik, genelleşme, anlamsal açıklık/ kapalılık, değiştirilebilirlik/ yerine konabilirlik, anlamsal birlik, özelleşmiş anlam parçaları gibi ölçütler geliştiren bir dilbilim dalı olan deyimbilim (phraseology), bu problemlerin çözümü için yol gösterici niteliğindedir.
Bu çalışmada, deyimlerin sınırları daha önce yapılan araştırmalar ve deyimbilimsel ölçütler aracılığıyla çizilmeye çalışılmış, Türkçenin en eski metinleri olan runik harfli yazıtlardaki deyimleri belirlemeye yönelik bir öneri sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Runik harfli metinler, deyim, deyimbilim, eşdizimlilik, sözcük birliktelikleri

Kaynakça

• Aksan, D. (2003). En Eski Türkçe’nin İzlerinde. İstanbul: Multilingual.
• Aksan, D. (2006). Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yay.
• Aksan, D. (2007). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akyalçın, N. (2011). “Türkçe Deyimler Sözlüklerine Alınmış, Deyim Olmayan Kimi Söz Öbeklerine İlişkin Bir Değerlendirme”. Folklor/Edebiyat, 18(68), 121-142.
• Akyalçın, N. (2012). Türkçemizin Anlamsal Zenginlikleri Deyimlerimiz. Ankara: Eğiten Kitap.
• Bauer, L. (1983). English Word Formation. Cambridge University Press.
• Bolinger, D. (1976). “Meaning and Memory”. Forum Linguisticum 1, 1-14.
• Deyim. (15.07.2024). Türk Dil Kurumu güncel Türkçe sözlük içinde. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde Fiillerin Eşdizimleri, Ankara: Yayınevi Yay.
• Granger S. ve Meuiner, F. (2008) Introduction: The Many Faces of Phraseology. S. Granger, F. Meuiner (Ed.), Phraseology: An Interdisciplinary Perspective (p. xix-xxviii) içinde. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Gümüşatam, G. (2012). “Deyim Bilimi Işığında Deyim Kavramı”. The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science, Volume 5, Issue 7, p. 357-364.
• Hatipoğlu, V. (1969). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
• Hill, J. (2000). Revising Priorities: From Grammatical Failure to Collocational Success. M. Lewis (Ed.), Teaching Collocation (47-69) içinde. Hove, England: Language Teaching Publications.
• Howarth, P. A. (1996). Phraseology in English Academic Writing: Some Implications for Language Learning and Dictionary Making. Lexicographica/ Series Maior 75. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.
• Howarth, P. A. (1998). The Phraseology of Learners’ Academic Writing. A. P. Cowie (Ed.), Phraseology: Theory, Analysis and Applications (s.161-187) içinde. Oxford: Oxford University Press.
• İmer, K., Kocaman, A. ve Özsoy, A.S. (2013). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yay.
• Sel, P. (2023). Runik Harfli Metinlerde Eşdizimlilik. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Sinan, A. T. (2001). Türkçenin Deyim Varlığı. Malatya: Kubbealtı Yayınları.
• Smith, N. (2004). Chomsky: Ideas and Ideals. United Kingdom: Cambridge University Press.
• Subaşı, L. (1988). Dilbilimi Açısından Deyim Kavramı ve Türkiye Türkçesindeki Örneklerin İncelenmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Subaşı Uzun, L. (1991).” Deyimleşme ve Türkçede Deyimleşme Dereceleri”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, 29-39.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yay.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kenzhalin, K. (2017). “Türk Dünyasında Deyim Bilimi Çalışmaları”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Issue: 43, Bahar, s. 107-124.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Men, H. (2015). Vocabulary Increase and Collocation Learning: A Corpus- Based Cross- Sectional Study of Chinese EFL Learners (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Birmingham City University The Faculty of Arts, Design and Media, Birmingham.
• Tekin, T. (2006). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yay.
• Tekin, T. (2013a). Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine I, E. Yılmaz, N. Demir (Haz.), Makaleler II Tarihî Türk Yazı Dilleri. (s. 11-12) içinde. Ankara: TDK Yay. Tekin, T. (2013b). Köktürk Yazıtlarındaki Deyimler Üzerine II, E. Yılmaz, N. Demir (Haz.), Makaleler II Tarihî Türk Yazı Dilleri. (s. 13-16) içinde. Ankara: TDK Yay.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yılmaz, E. (2014). Temel Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi.
• Yüceol Özezen, M. (2001). “Türkçe Deyimler Üzerine Birkaç Söz”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, II, Sayı: 600, 869-879.