About The Verb Ayman- ~ Eymen- “to be Afraid, to be Ashamed” And Its Derivates

Yıl 2024, Sayı: 30, 211 - 224, 21.10.2024

Duygu Yavuz Öz

https://doi.org/10.30767/diledeara.1459047

Öz

The verbs "to be afraid" and "to be ashamed," which express the emotions of fear and embarrassment, have been represented by various terms in historical Turkish written languages. This study focuses on the verb ayman- ~ eymen-, which encompasses both meanings in historical texts. Analyzing the usage of this verb in Eastern and Western Turkic, the aim is to identify phonetic and semantic similarities and differences. Results reveal that ayman- ~ eymen- remained consistently used in historical Turkish writings across Eastern and Western regions, maintaining its dual meanings of "to be afraid" and "to be ashamed" throughout various periods. While commonly appearing as ayman- and eymen-, variations such as ėymen-, ėmen-, iman- are also present. However, it has been observed that derived from this verb aymanç ~ eymenç “fear, shame, timidity, cowardice”, aymançsız ~ eymençsiz “fearless, brave; shameless", eymenci "scary, terrible", eymençlig "ashamed", eymenük "timid", eymenmeklik "fear", eymençi ~ eymenççi "coward", eymenmeklig "cowardice, fear, timidity", eymentür- “to scare", the use of the words is limited to a single text or period.

Anahtar Kelimeler

ayman-, eymen-, to be ashamed, to be afraid, to be blench

Ayman- ~ Eymen- “Korkmak, Utanmak” Fiili ve Türevleri Hakkında

Öz

“Korku” ve “utanma” duygularının fiilleri olan “korkmak” ve “utanmak”, tarihî Türk yazı dillerinde çeşitli sözcüklerle karşılanmıştır. Bu çalışmada tarihî dönem metinlerinde her iki anlamda da kullanılan ayman- ~ eymen- fiili konu edilmiştir. Söz konusu fiilin doğu ve batı Türklük sahası tarihî dönem metinlerindeki kullanımları incelenmiş, fonetik ve semantik ortaklıkları ile farklılıklarının açığa çıkarılması amaçlanmıştır. Çalışmanın sonucunda ayman- ~ eymen- fiilinin doğu ve batı sahası tarihî Türk yazı dillerinde kesintisiz olarak kullanıldığı ve yer aldığı tüm dönemlerde hem “korkmak” hem “utanmak” anlamlarında kullanıldığı tespit edilmiştir. Sözcüğe yaygın olarak ayman- ve eymen- şekillerinde tesadüf edilmekle birlikte ėymen-, ėmen- ve iman- şekillerine de rastlanmıştır. Bununla birlikte bu fiilden türeyen aymanç ~ eymenç “korku, utanç, utanma, çekingenlik, korkaklık”, aymançsız ~ eymençsiz “korkusuz, cesur; utanmaz”, eymenci “korkutucu, korkunç”, eymençlig “utanmış, utançlı”, eymenük “çekingen”, eymenmeklik “korkma, korku”, eymençi ~ eymenççi “korkak, ödlek”, eymenmeklig “korkaklık, korkma, çekingenlik”, eymentür- “korkutmak” sözcüklerinin kullanımlarının tek bir eser ya da dönemle sınırlı olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

ayman-, eymen-, utanmak, korkmak, çekinmek

Kaynakça

• Ağar, Mehmet Emin, (1986), Baytaratü’l-Vâzıh (İnceleme, Metin, İndeks), İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: (yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• Arat, R. R. (2008). Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Aydemir, H. (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX (Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert). Band I-II. Xuanzangs Leben und Werk. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca Gülistan Tercümesi: Gramer-Metin-Dizin. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Claesson, K. ve Sohlberg, S. (2002). “Internalized shame and early interactions characterized by indifference, abandonment and rejection: Replicated findings”. Clinical Psychology & Psychotherapy: An International Journal of Theory & Practice. (9/4), s. 277-284.
• Clauson, S. G. (1972). An Eytmological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Demir, S. (2022). “Duygular ve Duygu Kuramları”, ed. Emine İnan ve Emine Yücel, Psikoloji Penceresinden Duygular içinde (s.3-31). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Dilçin, C. (1991). Mes’ūd bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahâr: (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i evvel) Adlı Eserin Transkripsiyonu. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-Ferâdîs Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) I Metin II Tıpkıbasım, Hzl. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Efendioğlu, S. (2021). Mevlânâ Lutfî, Gül ü Nevrûz (Dil İncelemesi-Metin ve Aktarma-Gramatikal Dizin-Tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• Eldoğan-Eken, D. (2022). “Korku ve Kaygı”, ed. Emine İnan ve Emine Yücel, Psikoloji Penceresinden Duygular içinde (s.209-238). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Eraslan, K. (1999). Mevlânâ Sekkâkî Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approuch to the Lexion I, II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gilbert, P., ve Irons, C. (2009). Shame, self-criticism, and self-compassion in adolescence. Adolescent emotional development and the emergence of depressive disorders (1), s. 195-214.
• Gülbetekin, E. (2022). “Duygular ve Sinirbilim”, ed. Emine İnan ve Emine Yücel, Psikoloji Penceresinden Duygular içinde (s.69-120). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şîrîn’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. İnan, E. (2022). “Öz Bilinç Duyguları”, ed. Emine İnan ve Emine Yücel, Psikoloji Penceresinden Duygular içinde (s.371-405). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• İsi, H. (2018). “Tarihî Doğu-Batı Türkçelerinde Leksikal Bir Farklılık: uvut~uwut/uyat”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. (11-56), s. 57-70.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı: Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaman, A. (2021). Eski Türkçede (VIII-XII. Yüzyıl) İkilemeler. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1973). Sadrüddin Şeyhoğlu Marzuban-nâme Tercümesi: İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v235v/2) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• Ölmez, M. (2017). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine. Belleten”. (65-2), s. 243-311.
• Ölmez, M. (2022). “Eski Uygurcada İkilemeler Üzerine-2”. International Journal of Old Uyghur Studies. (4/1), s. 38-94.
• Özkan, F. (2015). “Türkçenin Karapapak-Terekeme Ağzındaki Eski İzleri”. Türkbilig. (30), s. 231-243.
• Plotnik, R. (2009). Psikolojiye Giriş. Çev. Tamer Geniş. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Shōgaito, M. (2008). Uighur Abhidharma Texts: A Philological Study. Shoukadoh.
• Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca Metinler II, Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya İle Buluşma, Uygurca İptidai Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2012). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. 1. Cilt. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Toprak, F. (2005). “Harezm Türkçesinde İkilemeler”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. (V-2), s. 277-292.