Polisiye Roman Modernite Hakkında Ne söyler? Esrâr-ı Cinâyât’ta Modern Toplumun İmkân ve Çelişkilerine Dair

Yıl 2025, Sayı: 32, 257 - 276, 21.10.2025

Zeliha Öztürk

https://doi.org/10.30767/diledeara.1710831

Öz

Öz
Polisiye roman modernite ile sıkı biçimde ilişkilenmiş bir tür olarak modern topluma, insana, ona dair pratiklere ve söylemlere alan açmış bir türdür. Başlangıcından itibaren ilgiyle karşılanan türün Türk edebiyatında ilk örneği Ahmet Midhat Efendi’nin Esrâr-ı Cinâyât adlı eseri olarak kabul edilir. Kanun fikrine bağlı zeki bir Osmanlı zabitinin iz sürdüğü cinayetleri merkezine alan roman Osmanlı toplumunun moderniteye temasıyla karşılaşılacak kavramlar ile sosyal endişeleri tartışır. Osman Sabri karakteriyle rasyonel, çalışkan ve kanun merkezli bir ideal tipin karşısına Kalpazan Mustafa, Hediye Hanım ve Halil Sûrî gibi kahramanlar suçu temsilen yerleşir ve bunların üzerinden modernleşmenin ürettiği ahlaki çelişkiler ve bireyselleşme talepleri açılır. Romanda gazete haberleri, mektuplar ve mahkeme sahneleri gibi metin içi araçlarla kamusal alan ve cemiyetçi bir tavır inşa edilirken, birey-toplum-devlet ilişkisinde ortaya çıkan gerilim ve uzlaşım denemeleri gözlemlenir.
Esrâr-ı Cinâyât’ta suçun etrafına kurulan meseleler modernitenin sermaye, burjuva ve yeni toplum, akıl, kanun, kamusal alan gibi ana hatlarına uzanır. Çalışma moderniteye ilişkin bu kavramlar etrafında romanda kurulan sosyal evreni ve beraberinde doğan meseleleri, yazarın bu meselelere yönelik tutumunu ve önerisini irdelemektedir. Osmanlı toplum ve kültürü açısından yeni bir düşünsel ve toplumsal temas alanı oluşturan bu kavram dizisinin, romanda polisiye türünün anlatı olanaklarıyla nasıl ilişkilendiğini ortaya koymak çalışmanın temel hedefidir.

Anahtar Kelimeler

Esrâr-ı Cinâyât , modern toplum , kamusal alan , akıl , kanun

What Does the Detective Novel Say About Modernity? On the Possibilities and Controversies of Modern Society in Esrâr-ı Cinâyât

Öz

Abstract
The detective novel, a genre intimately associated with modernity, has created space for modern society, human beings, practices, and discourses about them. The first example of the genre, which has attracted interest since its inception in Turkish literature, is Ahmet Midhat Efendi's Esrâr-ı Cinâyât. Focusing on the murders investigated by a perspicacious Ottoman officer who subscribes to the notion of law, the novel deliberates on the concepts and social concerns that arise as Ottoman society becomes acquainted with modernity. Osman Sabri, the ideal type characterized by rationality and adherence to the law, is in opposition to the criminal counterpart, Kalpazan Mustafa and those who encourage criminal activity. Through this opposition, the moral contradictions produced by modernization are highlighted. When the novel employs a variety of intratextual devices, including newspaper reports, letters, and court scenes, to construct a public sphere and a communitarian attitude, it is noteworthy that the text also observes tensions and attempts at reconciliation in the individual-society-state relationship.
The issues surrounding crime in Esrâr-ı Cinâyât extend to the main lines of modernity, such as capital, bourgeoisie and new society, reason, law, and the public sphere. The present study will analyze the social universe constructed around these concepts specific to modernity in the novel, the issues arising from them, and the author's attitude towards these issues. The primary objective of the present study is to elucidate how this assemblage of concepts, representing a novel ideational and social contact area for Ottoman society, is associated with the narrative potentialities of the detective genre in the novel.

Anahtar Kelimeler

Esrâr-ı Cinâyât , modern society , public sphere , reason , law

Kaynakça

• Açıl, B. (2006). “Esrar-ı Cinayat’ın Sırları”. Merhaba Ey Muharrir Ahmet Mithat Üzerine Eleştirel Yazılar içinde, Ed. Nüket Esen ve Erol Köroğlu, (139-146). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Ahmet Midhat Efendi (2000). “Esrâr-ı Cinâyât”. Ahmet Midhat Efendi Bütün Eserleri Romanlar IX içinde, Haz. Nuri Sağlam ve Ali Şükrü Çoruk, (209-439). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ahmed Midhat (2005). “Ekonomi Politik”. İktisat Metinleri içinde, Haz. Erdoğan Erbay ve Ali Nutku. (9-188). Konya: Çizgi Kitabevi.
• Belge, M. (1998). Edebiyat Üstüne Yazılar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Benjamin, W. (2022). Pasajlar, Çev. Ahmet Cemal. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çamcı, C. (2006). Ahmet Mithat’ın Polisiye Romanları. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ensari, B. (2022). “Classic Detective Fiction And Early Turkish Detective Fiction”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 15, S. 92, 13-25.
• Göçek, F. M. (2023). Osmanlı’da Burjuvazinin Yükselişi, Çev. İbrahim Yıldız. İstanbul: Fol Kitap.
• Habermas, J. (2003). Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, Çev. Mithat Sancar ve Tanıl Bora. İstanbul: İletişim Yayınları. 5 bs.
• Hafez, M. (2023). Osmanlı’da Tembelliğin İcadı, Çev. Dara Elhüseyni. İstanbul: Fol Kitap.
• İnci, H. (2007). “Türk Romanında İlk Polisiye: Esrâr-ı Cinâyât”. Ahmet Midhat Efendi Kitabı içinde, Haz. Mustafa Armağan, (129-138). İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları.
• Jameson, F. (2008). Modernizm İdeolojisi, Çev. Kemal Atakay ve Tuncay Birkan. İstanbul: Metis Yayınları.
• Karakartal, O. (1990). Ahmet Midhat Efendi ve Para. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kırmızı, A. (2010). “Authoritarianism and Constitutionalism Combined: Ahmed Midhat Efendi Between the Sultan”. Ed. Christoph Herzog, Malek Sharif. in The First Ottoman Experiment in Democracy, (53-65). Würzburg: Nomos Verlagsgesellschaft.
• Korkmaz, F. (2011). “Bir Gazetecinin Romanı: Esrâr-ı Cinâyât”. Turkish Studies, C.6, S. 3, 1049-1063.
• Kulez, A. (2016). “Disciplinary surveillance and simulation in Ahmet Midhat Efendi’s Esrar-ı Cinayat, the first detective novel in Turkish literature”. Middle Eastern Literatures, V. 19, N. 3, 298-315.
• Mandel, E. (2021). Hoş Cinayet, Çev. Gülen Aktaş ve N. Saraçoğlu. İstanbul: Yazın Yayıncılık. 3bs.
• Mardin, Ş. (1990). Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Haz. Mümtaz’er Türköne ve Tuncay Önder. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Melikoğlu, E. (2022). “Ahmet Mithat’ın Esrâr-ı Cinâyât’ında Yazarın İki Farklı Yüzü: Sanat Uğruna Cinayet”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, S. 58, 221-226.
• Moretti, F. (2005). Mucizevi Göstergeler, Çev. Zeynep Altok. İstanbul: Metis Yayınları.
• Parla, J. (2004). “The Object of Comparison”. Comparative Literature Studies, V. 41, N.1, 116-125.
• Sagaster, B. (2006). “Detectives ‘alaturka’: Crime Fiction in Turkey”. Ed. Matthias Kapler. in Intercultural Aspects in and Around Turkic Literatures, (136-145). Wiesbaden: Harrasowitz.
• Sayers, D. S. (08.10. 2015). Bir Osmanlı Polisiyesi. https://www.k24kitap.org/bir-osmanli-polisiyesi-343 (Erişim tarihi: 30.05.2025).
• Somay, B. (2021). Tarihin Bilinçdışı. İstanbul: Metis Yayınları.
• Şahbenderoğlu, İ. (2013). “On Dokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Okuruna Sunulan Âsâyiş-Bahş Bir Roman:Esrâr-ı Cinâyât”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, S. 8, 7-40.
• Şahin, S. (2011). Kültürel Sermaye Kibar Hırsız ve Şehir. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Şahin, S. (2017). Cinai Meseleler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tüfekçioğlu, Z. (2011). “The Islamic Epistemology in a Western Genre: Ahmet Mithat Efendi’s Esrar-ı Cinayat, the First Detective Novel of Turkish Literature”. CLUES: A Journal of Detection, V. 29, N. 2, 7-15.
• Tüfekçioğlu, Z. (2013). “İlk Türk Polisiye Romanı Esrâr-ı Cinâyât'taki Yazınsal Yeniliklere Anlatıbilimsel Bir Bakış”. Edebiyatın İzinde Polisiye Edebiyat içinde, Haz. Seval Şahin vd., (56-67). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Urgancı, N. (2019). “Hannah Arendt’te Görünümler Alanı Olarak Kamusal Alan ve Genişletilmiş Zihin”. ViraVerita E-Dergi: Disiplinlerarası Karşılaşmalar, S. 10, s. 250-267.