Edebiyat Bakalorya Hazırlık Kitaplarında Klasik Türk Edebiyatı Konularının Ele Alınışı

Yıl 2025, Sayı: 32, 465 - 488, 21.10.2025

Fatih Tığlı

https://doi.org/10.30767/diledeara.1760507

Öz

Osmanlı Devleti’nde ilk olarak Galatasaray Mekteb-i Sultânîsinde mülâzemet ru’ûsu adıyla başlatılan lise mezuniyet sınavı daha sonra diğer liselerde de uygulanmaya başlamıştır. Aynı zamanda yükseköğretime yani Darülfünûn’a kayıt yaptıracak diğer öğrencilerin de bu sınava girmesi kararlaştırılmıştır. Bakalorya, mezuniyet ve olgunluk adlarıyla uzun yıllar devam eden bu sınava hazırlık için çeşitli derslere ait yardımcı kitaplar kaleme alınmıştır. Günümüzdeki sınavlara hazırlık kitaplarının erken örneklerinden olan bu eserler arasında edebiyat dersleri için kaleme alınanlar da mevcuttur: Muvaffak Hüsnü [Benderli] (Edebiyat Bakalorya Elkitabı), Yusuf Ziya [Ortaç] (Edebiyat Bakalorya Kitabı), Sadeddin Nüzhet Ergun (Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü), Murad Uraz (Edebiyat ve Türk Edebiyatı Tarihi Hulâsası), Vasfi Mahir Kocatürk (I. II. III. Lise Sınıfları İçin İzahlı Türkçe Metinler (Edebiyat Bakalorya El Kitabı) ve M. Sadullah Sander ve M. Kaadir Keçeoğlu (Lise Son Sınıf Edebiyat Dersleri Özü).
Makalemizde öncelikle bakalorya sınavının içeriği, uygulamaya girmesi ve tarihî seyri ele alınacaktır. Edebiyat sınavına hazırlık kitaplarının genel bir değerlendirmesi yapıldıktan sonra edebiyatçı, edebiyat tarihçisi ve edebiyat öğretmeni kimliği taşıyan yazarlar tarafından klasik Türk edebiyatı konularının (nazım şekilleri-aruz vezni-söz sanatları) nasıl ve ne şekilde ele alındığı, hangi örneklerin verildiği vb. konular üzerinde durulacaktır. Elde edilen bilgilerden yola çıkarak eserlerin telif edildiği dönem özellikleri de göz önüne alınarak genel bir değerlendirme yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili ve Edebiyatı Öğretimi , Mülâzemet Ru’ûsu , Bakalorya Sınavı , Olgunluk Sınavı , Klasik Türk Edebiyatı.

Etik Beyan

Etik beyana gerek yoktur.

Destekleyen Kurum

Yoktur.

Teşekkür

Yoktur.

Approaches to Classical Turkish Literature Topics in Baccalaureate Preparation Books for Literature

Öz

The baccalaureate examination, introduced in the Ottoman State under the name mulāzemet ruʾūsu at Galatasaray Mekteb-i Sultānī, was subsequently adopted by other high schools and became a prerequisite for students seeking admission to institution of higher education, namely Dār al-fünūn. In response to this examination system, which has been referred to overtime as the baccalaureate, maturity, or graduate exam, a variety of preparatory books were written across different courses. Among the earliest examples of modern exam preparation literature are those written for Turkish literature courses. Notable among these are: Muvaffak Hüsnü [Benderli] (Handbook for Literature Baccalaureate), Yusuf Ziya [Ortaç] (Book for Literature Baccalaureate), Sadeddin Nüzhet Ergun (Essence of Literature and Literary History), Murad Uraz (An Overview of Literature and the History of Turkish Literature), Vasfi Mahir Kocatürk (Annotated Turkish Texts for High School Grades I, II, III – Literature Baccalaureate Handbook), and M. Sadullah Sander & M. Kaadir Keçeoğlu (Summary of Literature Courses for Final-Year High School Students).
This study first outlines the historical background, implementation, and structural features of the baccalaureate examination within the Ottoman-Turkish educational framework. It then proceeds to offer a comprehensive evaluation of examination preparation books for the literature course, with particular emphasis on how and by what means key components of Classical Turkish Literature —such as poetic forms, the ʿarūz prosodic system and literary devices — were discussed by the authors of these books, who often served simultaneously as poets, literary historians, and educators. Based on the obtained information, a general evaluation will be made taking into account the characteristics of the periods in which these works were published.

Anahtar Kelimeler

Turkish Language and Literature Education , Mulāzemet Ruʾūsu , Baccalaureate Examination , Maturity Exam , Classical Turkish Literature.

Kaynakça

• Atay, D. (2020.20.12). “Murat Uraz”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/uraz-murat (Erişim tarihi: 2025)
• Benderli, M. H. (1937). Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Elkitabı. İkinci Basılış, İstanbul: Ali Toygar Cümhuriyet Kitaphanesi Yayınları. 2. bs.
• Çıkla, S. (2010). Şair, Mizah Yazarı, Gazeteci Yusuf Ziya Ortaç. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Dalfidan, E. (2011). “Olgunluk sınavı gelebilir”, https://www.aa.com.tr/tr/egitim/olgunluk-sinavi-gelebilir/416219 (Erişim tarihi: 2025).
• Doğan, M. C. (2018). Türk Edebiyatı Öğretiminde Edebiyat Bakalorya Kitapları. Ana Dili Eğitimi Dergisi, C. 6, S. 4, 1003-1015.
• Dölen, E. (2008). II. Meşrutiyet Döneminde Darülfünun. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. X, S. 1, 2-46.
• Ergun, S. N. (1935). Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü. İstanbul: İnkılâb Kitabhanesi Yayınları.
• Ergun, S. N. (1939). Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü. İstanbul: İnkılâp Kitapevi Yayınları.
• Ergun, S. N. (2018). Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü, hzl. Mehmet Can Doğan, Ankara: Çolpan Yayınları.
• Ergun, S. N. (2025). Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü, Ankara: Elips Yayınları. Folklorcularımız: Murat Uraz (1959). Türk Folklor Araştırmaları, C. 6, S. 121, Ağustos, 1964-1965.
• Güntekin, R. N. (2012). Hadiye’ye Mektuplar, hzl. M. Fatih Kanter, İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Gür, S. (2023). Murat Uraz ve Eserleri. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri: Osmanlı Dönemi. ed. Süleyman Gür ve Ahmet Cevdet Karaca. İstanbul: Ortahisar Belediyesi Kültür Yayınları, 529-532.
• Halil Fikret (1934). “Bakalorya İmtihanı”. Ülkü Halkevleri Mecmuası, C. 3, S.18, Ağustos, 422-423.
• Hayta, S. (1995). 1869 Maârif-i Umumiye Nizamnâmesi ve Türk Eğitimine Katkıları, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: (yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• Kanaat Kütüphanesi. (1933.10.31), Cumhuriyet, 14.
• Karabey, T. ve Özcan, M. F. (2016). 1928-1950 Yılları Arasında Lise Edebiyat Kitaplarında Yer Alan Divan Edebiyatı Metinlerinin İncelenmesi. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], S. 55, 485-507.
• Kiyohiko H. (2022.12.18). “Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi” https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/maarif-i-umumiye-nizamnamesi (Erişim Tarihi: 2025)
• Kocatürk, V. M. (1945). I. II. III. Lise Sınıfları İçin İzahlı Türkçe Metinler (Edebiyat Bakalorya-El Kitabı). İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi Yayınları.
• Lise Olgunluk Kitapları, (1937.06.03), Son Posta, 15.
• Lise Olgunluk Kitapları, (1937.05.29), Tan, 9.
• Lise Sınıfları İçin Edebiyat Soruları (1935). İstanbul: Maarif Vekâleti Yayınları.
• Lise Talebelerine, (1936.08.30), Akşam, 10.
• Muvaffak Hüsnü (1933). Edebiyat Bakalorya Elkitabı: Lise I. II. III. Hülâsaları. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası.
• Necatigil, B. (2016). “Doğumunun 75. Yılında Zeki Ömer Defne”, Düzyazılar I Yazılar, hzl. Ali Tanyeri ve Hilmi Yavuz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 3. bs.
• Nişli, M. Y. N. (2019). Mehmet Murat Uraz’ın Hayatı, Eserleri ve Halk Bilimi Üzerine Çalışmaları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü: (yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• On Birinci Yerli Mallar Neşriyat Sergisi Galatasaray 22 Temmuz-9 Ağustos (1939). İstanbul: Maarif Vekilliği Yayınları.
• On Yıllık Neşriyat Sergisi Kitab Fihristi (1939). İstanbul: Maarif Vekilliği Yayınları.
• Özgüven, E. (1972). Türkiye’de Üniversiteye Giriş ile İlgili Uygulamalar. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C. X, 179-198.
• Ortaç, Y. Z. (1966). Bizim Yokuş. İstanbul: Akbaba Yayınları.
• Özön, M. N. (1941). Son Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Maarif Vekâleti Yayınları.
• Remzi Kitabevi Kataloğu (1940). İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Sadeddin Nüzhet (1931). Tanzimat’a Kadar Muhtasar Türk Edebiyatı Tarihi ve Nümuneleri. İstanbul: Sühulet Kütüphanesi Yayınları.
• Sander, M. S. ve Keçeoğlu, M. K. (1945). Lise Son Sınıf Edebiyat Dersleri Özü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2019). Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat ve Biçim Ölçü-Kafiye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taşkesenlioğlu, L. (2018). Sadeddin Nüzhet’in Gazelleri ve Diğer Şiirleri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 20, Temmuz, 307-332.
• Tarancı, C. S. (2016a). Avuçlarıma Sığmıyor Yıldızlar Makaleler, Konuşmalar, Yanıtlar, hzl. Hakan Sazyek, İstanbul: Can Yayınları.
• Tarancı, C. S. (2016b). Evime ve Nihal’e Mektuplar, hzl. İnci Enginün, İstanbul: Can Yayınları.
• Tarancı, C. S. (2019). Ziya’ya Mektuplar. İstanbul: Can Yayınları. 4 bs.
• Türkçe Metinler I (1944). İstanbul: Maarif Vekilliği Yayınları.
• Türkiye’de Orta Tahsil (1339/1923). İstanbul: Maarif Vekâleti Yayınları.
• Uçman, A. (2012). Bir 150’liğin Mektupları Ali İlmî Fânî’den Rıza Tevfik’e Mektuplar. İstanbul: Kitabevi Yayınları. 2. bs.
• Uraz, M. ([1937]). Edebiyat ve Türk Edebiyatı Tarihi Hulâsası. İstanbul: Yeni Kitapçı Yayınları.
• Yusuf Ziya (1932). Nedim. İstanbul: Sühulet Kütüphanesi Yayınları.
• Yusuf Ziya (1935). Edebiyat Bakalorya Kitabı. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi.
• Yücel, H. Â. (1994). Türkiye’de Orta Öğretim. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.