Die Kausativierung im Deutschen und im Türkischen

Yıl 2016, Cilt: 4 Sayı: 1, 13 - 28, 30.06.2016

Tahir Balcı , Erdal Kaçar Ülger Panzer

Öz

Türkçede ve Almancada Ettirgenlik

Çatı bağlamında incelenen ettirgenlik Türkçe ve Almancada oldukça büyük farklılıklar göstermektedir. Almancanın bu kategorisi hiç üretken değilken Türkçede neredeyse her eylemden ettirgen bir çatı elde edilebilmektedir. Almanca için önekler ne kadar büyük bir anlam taşıyorsa, Türkçe için ettirgenlik o kadar büyük bir önem arzetmektedir. Ettirgenliği üçe ayırmamız mümkündür: a) Sözcüksel ettirgenlik, sözcüklerin kendi anlamlarında var olan ettirgenliktir; örneğin “kaymak” ve “düşmek” arasında böyle bir ilişki mevcuttur; b) biçimsel (morfolojik) ettirgenlikte ise biçimbirim söz konusudur (öl-dür-t-mek); c) buna karşılık edimsel ettirgenlikte ise bağlam önemlidir. “İçerisi gaz kokuyor” dediğimizde pencereyi açtırmayı amaçlamış olabiliriz ve bunu yaptırabiliriz. Ettirgenlik ile nedensellik arasında bire bir bir bağlantı vardır. Çünkü ettirgenlikte bir şeyi doğrudan yapmak yerine o şeyin yapılmasına / oluşmasına neden olmak söz konusudur. Ettirgenlik kavramı Almancada düşük düzeyde ve anlamsal bağlamlarda incelenmiştir. Bunun nedeni, biçimsel (morfolojik) ettirgen eylemlerin çok az oluşu ve yeni ettirgen çatıların oluşturulamayışıdır. Oysa Türkçede bu konu çok ayrıntılı bir biçimde özellikle biçimsel düzeyde ele alınmaktadır. Hatta „ettirgen” „oldurgan” ayrımı yapılmaktadır. Ettirgenliğin en önemli özelliği, eylemlerin birleşim değerini değiştirmesidir. Oysa ettirgenlik ile edilgenlik arasındaki ilişki bunun tam tersidir ve asimetriktir. Ettirgen yapılarla anlamsal benzerlik taşıyan ve Almancada „Funktionsverbgefüge” diye adlandırılan yapılar mevcuttur (uygulamaya koymak = uygulamak). Türkçenin önemli çatılarından olan işteş ve dönüşlü çatılar da genelde ettirgen eylem oluşturulmasına izin verir.

Anahtar Sözcükler: Çatı, nedensellik, ettirgen, edilgen, birleşim değeri.

Kaynakça

• Atabay, Neşe u.a. (1983): Sözcük Türleri. TDK Yayınları: 421. Ankara.
• Balcı, Umut (2012): Wechsel der Diathese im Türkischen und im Deutschen: Gemeinsamkeiten und Unterschiede in der Passivierung. Klagenfurter Beiträge zur Sprachwissenschaft, 37, 7-21.
• Balcı, Umut (2013): Direkte und indirekte Objekte im Deutschen und im Türkischen. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. 8(1), 871-879.
• Bußmann, Hadumod (2008): Lexikon der Sprachwissenschft. Stuttgart: Alfred Kröner Verlag.
• Conrad, Rudi (Hrsg;1984): Kleines Wörterbuch sprachwissenschaftlicher Fachausdrücke. Hanau: Verlag Werner Dausien.
• Çolak, Faruk (2013): Türkçe Dil Bilgisi Öğretiminin Genel Sorunları İle Alan Literatüründeki Tartışmalı Konuların İlköğretim İkinci Kademe Dil Bilgisi Öğretimine Yansımaları ve Çözüm Önerileri. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Öğretmenliği Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Kilis.
• Delice, H. İbrahim (2009): Oldurgan Çatı İşlev Açısından Nasıl Tanımlanmalıdır? Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Mai. Nummer:1. S 107-120. http://dergi.cumhuriyet.edu.tr/cumusosbil/article/viewFile/ 1008000146/1008000148 (Zugriff am 18.01.2016).
• Duden (1984): Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. 4., neu bearb. und erweit. Auflage, hrsg. von der Dudenredaktion. Mannheim: Dudenverlag. (Der Duden; Bd. 4).
• Ediskun, Haydar (1985): Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ergin, Muharrem (1988): Türk Dil Bilgisi. 17. Baskı. İstanbul: Bayrak Basım / Yayın / Dağıtım.
• Gencan, T. Nejat (2001): Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Glück, Helmut (2010): Metzler Lexikon Sprache. Sondereinband. 4. Aufl., Stuttgart/Weimar: Verlag J. B. Metzler.
• Hans-Bianchi, Barbara / Katelhön, Peggy (2011): Kann man tun und lassen, was man will? Verben zwischen Lexik und Grammatik. Estudios Filológicos Alemanes. Torino. S. 75 88. http://www.academia.edu/3175742/Barbara_Hans-Bianchi_Peggy_Katelh%C3%B6n_2011_Kann_man_tun_und_lassen_was_man_will_Verben_zwischen_Lexik_und_Grammatik (Zugriff am 18.01.2016).
• Helbig, Gerhard / Buscha, Joachim (2013): Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Auslӓnderunterricht. Berlin u.a.: Klett-Langenscheidt.
• İmer, Kamile u.a. (2011): Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kahraman, Tahir (1986): Yükseköğretimde Türk Dili ve Anlatımı. Diyarbakır: Güneydoğu Modern Matbaa.
• Korkmaz, Zeynep (2003): Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). TDK Yayınları: 827. Ankara.
• Korkmaz, Zeynep (2007): Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara (= TDK Yayınları: 575).
• Lewandowski, Theodor (1984): Linguistisches Wörterbuch 1. 4. Aufl., Wiesbaden: Quelle&Meyer.
• Lewandowski, Theodor (1985): Linguistisches Wörterbuch 2. 4. Aufl., Wiesbaden: Quelle&Meyer.
• Özsoy, A. Sumru (1999): Türkçe. Turkish. İstanbul (= Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, No: 657).
• Premper, Waldfried (1987): Kausativierung im Arabischen (Ein Beitrag zur sprachlichen Dimension der Partizipation). Herausgeber: H. Seiler. Institut für Sprachwissenschaft der Universität zu Köln. http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/frontdoor/index/index/docId/25157 (Zugriff am 26.06.2015).
• Schlögel, Sonja (1985): Zur Kausativierung im Turkischen. Institut für Sprachwissenschaft der Universität zu Köln. Arbeitspapier Nr. 48. http://publikationen.ub.uni-frankfurt.de/frontdoor/index/index/docId/24527. (Zugriff am 01.01.2016).
• Tosun, Cengiz (1988): Türkçe ve İngilizcede Oldurganlık ve Ettirgenlik Görünüşleri. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. Jahr 1988 / Nummer 3. S. 129 - 133. http://www.efdergi.hacettepe.edu.tr/19883CENG%C4%B0Z%20TOSUN.pdf. (Zugriff am 05.01.2016).
• Ulrich, Winfried (1972): Linguistische Grundbegriffe. Kiel: Verlag Ferdinand Hirt.
• Üstünova, Kerime (2012): Geçişlilik-Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi? Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 7/2 Spring. S. 7-14. Ankara. http://www.turkishstudies.net/Makaleler/335207490_3_ %C3%BCst%C3%BCnovakerime_7-14.pdf. (Zugriff am 07.12.2015).
• Vardar, Berke u.a. (1988): Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul, İzmir, Ankara: ABC Kitabevi.
• Weiss, Karin (2010): Das italienische Suffix -izza(re) und der linguistische Kausativitätsbegriff. Dissertation zur Erlangung der Würde der Doktorin der Philosophie bei der Fakultät für Geisteswissenschaften Fachbereiche Sprache, Literatur, Medien & Europäische Sprachen und Literaturen der Universität Hamburg. http://ediss.sub.uni-hamburg.de/volltexte/2010/4620/pdf/Diss_ SUB_Version.pdf (Zugriff am 26.06.2015).
• Winhart, Heike (2005): Funktionsverbgefüge im Deutschen zur Verbindung von Verben und Nominalisierungen. Philosophische Dissertation, angenommen von der Neuphilologischen Fakultät der Universität Tübingen. https://publikationen.uni-tuebingen.de/xmlui/bitstream/handle/ 10900/46248/pdf/Dissertation-Drive.pdf?sequence=1 (Zugriff am 12.12.2015).
• Yıldırım, Nalan (2012): Türkiye Türkçesinde Ettirgenlik Kategorisi. Doğu Akdeniz Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Araştırma Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Dalı Yüksek Lisans Tezi. Gazimağusa.
• Yılmaz, Ö. Deniz (2012): Türkçe Kelime Çekimi Ulamları Dizgesi Üzerine: Fiil Çekimi Ulamları. Dil Araştırmaları. Nummer: 11. S. 105-129. http://www.dilarastirmalari.com/files/ DAD_2012_11_Yilmaz_105-129.pdf (Zugriff am 07.01.2016).
• Zybatow, Tatjana (2001): Grammatische Determinatoren von Zeit- und Sachverhaltsverlauf im Deutschen. Dissertation zur Erlangung des akademischen Grades doctor philosophiae. Eingereicht an der Philologischen Fakultät der Universität Leipzig. http://www.uni-leipzig.de/~semantik/people/download/tanja/Dissertation_ Zybatow.pdf (Zugriff am 26.06.2015).