Ahmed Bin Hüseyin: Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı’nda Bir Taş Ustası

Yıl 2023, Sayı: 78, 311 - 325, 25.10.2023

Eylem Güzel , Kurtuluş Demirkol

https://doi.org/10.51290/dpusbe.1344785

Öz

Anadolu’da, taş işleme sanatı ile ön plana çıkan en önemli merkezlerden biri, hiç kuşkusuz, Ahlat’tır. Kent, taşın adeta dantel gibi işlendiği mimarı yapıları ve mezar taşları ile Anadolu Türk Tarihinin taş işleme geleneğine ışık tutmaktadır. Ortaçağ’da önemli bir yerleşim yeri olan Ahlat, Selçuklular Dönemi’nde kültür, medeniyet ve ticaret açısından İslâm dünyasının en büyük şehirlerinden biri haline gelmiştir. Siyasi ve sosyo-kültürel açıdan Türk tarihinde oldukça önemli olan kent, özellikle yetiştirdiği sanatkârlarla ün yapmıştır. Sanatkârların eserlerini icra ettikleri en önemli eserlerden biri, hiç kuşkusuz, mezar taşlarıdır. Ahlat’ta bulunan Selçuklu Meydan Mezarlığı, mezar taşı işçiliğinin gelişkin örneklerini görebileceğimiz en önemli yerlerden biridir. Kitabeleriyle Anadolu’nun önemli tarihî belgeleri olan bu eserler, üzerlerindeki sanatkâr kitabelerinden anlaşıldığı üzere, dönemin önde gelen sanatkârları tarafından yapılmışlardır. Bu sanatkârlardan biri de Ahmed bin Hüseyin’dir. Mezarlık alanında yapılan saha çalışmalarında sanatkârın iki mezar yapısı tespit edilmiştir. Mezarlığın batı yakasında bulunan bu eserlerden Haydar Kızı Bengi Sultan Hatun’un Kabri H. 921 / M. 1515; Haydar Kızı… Hatun Kabri ise H. 931 / M. 1524 tarihlidir. Çalışmada, Ahmed bin Hüseyin imzalı bu eserler tipoloji, yapım teknikleri, süsleme özellikleri ve kitabe içerikleri bakımından değerlendirilmiştir. Sanatkârın karakteristik özellikleri tespit edilmeye çalışılmış bu özelliklerin, Ahlat üslubu içerisindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahlat Selçuklu meydan mezarlığı, Ahmet bin Hüseyin, taş ustası, kültürel miras

Teşekkür

Çalışmamızda yardımlarını esirgemeyen Kazı Başkanı Dr.Öğr.Üyesi Mehmet KULAZ ve kitabelerin okunmasındaki desteğinden dolayı Abdullah ALP’e teşekkür ederiz.

Ahmed Bin Hüseyin: A Stonemason in the Cemetery of Ahlat Seljuk Square

Öz

One of the most important centers in Anatolia that stands out with the art of stone processing is undoubtedly Ahlat. The city sheds light on the stone processing tradition of Anatolian Turkish History with its architectural structures and tombstones where the stone is processed like lacemaking. Ahlat, which was an important settlement location in the Middle Ages, has become one of the largest cities of the Islamic world in terms of culture, civilization and trade during the Seljuk Period. The city, standing out as substantial in Turkish history in political and socio-cultural terms, has made a reputation especially with the artists it has raised. One of the most important works of artisans is undoubtedly tombstones. The Seljuk Square Cemetery in Ahlat is one of the most important places where we can see competent examples of tombstone workmanship. These works, which are important historical documents of Anatolia with their inscriptions, were made by competent artists of the period, as can be understood from the artist inscriptions on them. One of these artists is Ahmed bin Hussein. In the field studies carried out in the cemetery area, two grave structures of the artist have been identified. Among these works on the west side of the cemetery, Bengi Sultan Hatun's Tomb, Daughter of Haydar is dated 921 (Hegira Calender) / 1515 (Gregorian Calender); ... Hatun’s Tomb, Daughter of Haydar is dated 931 (Hegira Calender) / 1524 (Gregorian Calender). In the study, these works having the signature of Ahmed bin Hussein have been tried to be assessed in terms of typology, construction techniques, ornamentation features and inscription contents. The characteristic features of the artist have been endeavored to be determined, and the place of these features in the Ahlat style has been endeavored to be identified.

Anahtar Kelimeler

Ahlat Seljuk square cemetery, Ahmed bin Hussein, stone master, cultural heritage

Kaynakça

• Acun, H. (1993). Ejder motifli kapı tokmakları ve değişik örnekler. Sanat tarihinde ikonografik araştırmalar, Güner İnal’a armağan içinde (ss.1-21). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Baş, G. (2012). Mardin’de Türk dönemine ait bilinmeyen bir mezar ve mezar taşları. Bilig, 61, 31-46.
• Başak, M A. (2008). Gevaş mezar taşları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Binol, M. (2021). Anadolu Türk süsleme sanatında damla biçimli madalyonlar. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Çal, H. (2020). Malatya Kırklar Mezarlığı mezar - mezar taşlarında bezeme. Bilig, 94,159-187.
• Çalış, E. (2019). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı’nda bulunan Babacan bin Toman imzalı bir mezartaşı. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 177-192.
• Çaycı, A. (2017). İslam mimarisinde anlam ve sembol. Konya: Palet Yayınları.
• Çetinaslan, M. ve Karapıçak S. (2018). Akşehir Taş Eserler Müzesi’ndeki Türk dönemi mezar taşlarında restorasyon uygulamaları. M. Duranlı, R. K. Haykıran ve K. Demir (Ed.), I. Uluslararası Türk-İslam Mezartaşları Kongresi Bildiriler Kitabı içinde (ss.184-198). Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları.
• Çerkez, M. (2000). Eyüp Sultan mezar taşlarında kandil motifi. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler içinde (ss. 338-365). İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi Yayınları.
• Daş, E. (2018). Mezar taşlarında svastika ve çarkıfelek sembollerinin kökeni ve anlamı. M. Duranlı, R. K. Haykıran ve K. Demir (Ed.), I. Uluslararası Türk-İslam Mezartaşları Kongresi Bildiriler Kitabı içinde (ss. 199-206), Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları.
• Davulcu, M. (2015). Ahlat yöresi taş ustalığı geleneğinin somut olmayan kültürel miras açısından önemi ve yapı ustası Tahsin Kalender, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 4(7), 48-79.
• Demiriz, Y. (1979). Osmanlı mimarisinde süsleme I (Erken Devir). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Denizli, S. (2014). Ahlat Meydan Mezarlığı’ndaki ejder figürlü mezar taşları. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Gündoğdu, H. (1993). İkonografik açıdan Türk sanatında rumi ve palmetler. Sanat tarihinde ikonografik araştırmalar, Güner İnal’a armağan içinde (ss. 197-211). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Kalfazade, S. ve Ertuğrul Ö. (1989). Kandil ve kandilin motif olarak Anadolu Türk sanatındaki kullanımı üzerine. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2(5), 23-34.
• Karahan, R. ve Güzel E. (2004). Eski Ahlat Şehri kazıları 2011-2012. Uluslararası 35. Kazı Sonuçları Toplantısı içinde (C. 1, ss. 339-348). Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Basımevi, Kütür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Yayın No: 163-1.
• Karahan, R. ve Kulaz M. (2021). Ahlat Meydan Mezarlığı’nda bulunan bir grup mezar taşının liken temizliği ve epigrafik çözümlemeleri üzerine bir değerlendirme. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi. 2, 23-56.
• Karahan, R. ve diğerleri. (2019). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı ve mezar taşları. Ankara: Uzun Dijital Baskı Merkezi.
• Karamağaralı, B. (1992). Ahlat mezar taşları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kardeşlik, S. (2011). Vakıflar Halı Müzesi’nde Selçuklu ve Selçuklu geleneğindeki halılarda kozmolojik ve ikonografik boyut. Restorasyon Yıllığı Dergisi, 2, 73-90.
• Kılıç, O. (1999). XVI. yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605). Ankara: Tamga Yayıncılık.
• Kulaz, M. ve İgit, İ. (2021). Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığı’nda tarihin görgü tanıkları ayağa kalkıyor. Ankara: Azım Matbaacılık.
• Kuşdoğan, D. (2018). Konya Tarihi Mezar Taşları Müzesi. M. Duranlı, R. K. Haykıran ve K. Demir (Ed.), I. Uluslararası Türk-İslam mezartaşları kongresi bildiriler kitabı içinde (ss. 349-365). Aydın: Yeni Fikir Dergisi Yayınları.
• Mülayim, S. (1976). Selçuklu palmet motiflerinin tipolojisi. Anadolu (Anatolia), 20, 141-153.
• Oğuz, M. Ö. (2008). Çağdaş kentin kültürü ve somut olmayan kültürel miras. Ankara: TÜBA.
• Oğuz, M. Ö. (2009). Somut olmayan kültürel miras nedir?. Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Oral, M. (2014). Ahlat Meydan Mezarlığı’ndaki Asil Bin Üveys imzalı mezar taşları. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
• Ögel, S. (1996). Anadolu Selçuklularının taş tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öney, G. (1969). Anadolu Selçuklu sanatında ejder figürleri, Belleten, XXXIII(130), 171-192.
• Pektaş, K. (2001). Bitlis tarihi mezarlıkları ve mezar taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Sayılı, A. (1985). Ortaçağ bilim ve tefekküründe Türklerin yeri. Erdem, 1(1), 169 - 186.
• Sümer, F. (1986). Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar. Belleten, 50(197), 447-494.
• Sümer, F. (1989). Ahlatşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2, ss. 24-28). İstanbul: TDVİAM.
• Tekin, R. (2000). Ahlat tarihi, İstanbul: Osav Yayınları.
• Turan, O. (1998). Doğu Anadolu Türk Devletleri tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Turan, O. (2009). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uluçam, A. (1996). Erciş-Çelebibağı’daki mezar çeşitleri. Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri içinde (ss. 85-100), Van: Yüzücü Yıl Üniversitesi Yayınları.
• Uluçam, A. (2002). Ortaçağ ve sonrasında Van Gölü çevresi mimarlığı –II-Bitlis. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• UNESCO (2003), Somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi, (Paris, 17 Ekim 2003), Erişim adresi: https://ich.unesco.org/doc/src/00009-TR-PDF.pdf,
• Yetkin, Ş. (1993). Bazı Selçuklu ve Beylikler Devri taş süslemelerindeki figürlü plastikle ilgili ikonografik yorumlar. Sanat tarihinde ikonografik araştırmalar, Güner İnal’a armağan içinde (ss. 595-604). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.