OSMANLI REJİ İDARESİ ÇATISI ALTINDA HAK ARAYIŞ MÜCADELESİ: KASAPYAN NAZMİ EFENDİ’NİN ZİMMET MESELESİ (1904-1910)

Yıl 2024, , 161 - 196, 25.06.2024

İbrahim Halil Tanık , Mustafa Dağ

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.1.8

Öz

Reji Şirketi, Osmanlı İmparatorluğu genelinde tütünün üretim, tüketim, ticaret ve imalatını denetim altına almak amacıyla çokuluslu yabancı sermaye eli ile kurulmuş bir müessesesidir. Tütünün her türlü faaliyetini denetlemek amacıyla Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi bünyesinde 1883 yılında kurulan şirket, 1884 yılında imparatorluk genelinde teşkilatlanmıştır. Teşkilatlandırıldığı vilayetlerden biri de Ankara’dır. 1925 yılına kadar vilayette faaliyette olan idare; politikalarından dolayı üretici, tüketici ve tüccar ile birtakım sorunlar yaşamıştır. İdarenin bu kesimlerle yaşamış olduğu sorunların yanı sıra kendi bünyesinde istihdam etmiş olduğu görevlilerle ilgili usulsüzlükler meydana gelmiştir. Ankara Reji İdaresi’nde bu problemlerin temel kaynağı idare kasasından memurların zimmetlerine para geçirmeleridir. Bu bağlamda, Ankara Reji İdaresi’nde ambar memuru Kasapyan Nazmi Efendi’nin yolsuzluk davası çalışmanın ana temasını oluşturmuştur. Bu konu kapsamında elde edilen bilgiler incelenerek dava sürecinin ne şekilde cereyan ettiği ve neticelendiğini tespit etmek çalışmanın temel amacını oluşturmuştur. Nazmi Efendi ile idare arasında 1904 ile 1910 seneleri arasında cereyan eden zimmet davası arşiv belgeleri ve telif eserler ışığında incelenmiştir. Bilhassa şirketin teşkilat yapısı, iddiaların Ankara Vilayeti Meclis-i İdaresi Bidayet Mahkemesi’nde tahkik edilmesi ve kararın Şûrâ-yı Devlet Muhakemat Dairesi İstînâf Mahkemesi’nde temyiz edilmesi süreci ayrı başlıklar halinde ele alınmıştır. Kasapyan Nazmi Efendi’nin hukuki sürecinde farklı makamların işletildiği, gayrimüslim bir vatandaşın üst mahkemeye müracaat edebildiği, özerk yapısı olmasına rağmen devlet adli makamlarının nihai karar mevkii olduğu gibi sonuçlar, çalışmanın bulguları arasındadır.

Anahtar Kelimeler

Reji Şirketi, Ankara, Tütün, Zimmet, Yolsuzluk.

THE STRUGGLE FOR RIGHTS UNDER THE OTTOMAN REGIME: THE EMBEZZLEMENT CASE OF KASAPYAN NAZMİ EFENDİ (1904-1910)

Öz

The Reji Company is an international institution established by multinational foreign capital to control the production, consumption, trade and manufacture of tobacco throughout the empire. Established in 1883 under the Düyûn-ı Umûmiyye Administration in order to control all kinds of tobacco activities, the company was organised throughout the empire in 1884. Ankara was one of the provinces where it was organised. Until 1925, the administration, which was active in the province, had some problems with producers, consumers and merchants due to its policies. In addition to the problems the administration had with these segments, some problems also arose among the officials it employed within its own organisation. As was the case throughout the Empire, the main source of these problems in the Ankara Reji Administration was the embezzlement of money from the administration coffers by the officials. In this context, the corruption case of Kasapyan Nazmi Efendi, who worked as a warehouse clerk in the Ankara Reji Administration, constitutes the main subject of our study. The main purpose of our study is to examine the information obtained within the scope of this subject and to determine how the case process took place and how it was concluded. In this framework, the embezzlement case between Nazmi Efendi and the administration between 1904 and 1910 is analysed in the light of archival documents and copyrighted works. In particular, the organisational structure of the company in the administration, the investigation of the allegations in the Ankara Provincial Council of Administration Bidayet Court and the appeal of the decision in the Court of Appeal of the Shûrâ-i-State Muhakemat Department are discussed under headings. As a result of the investigations, it was determined that Kasapyan Nazmi Efendi embezzled money from the administration coffers.

Anahtar Kelimeler

Regiment Company, Ankara, Tobacco, Debit, Corruption.

Kaynakça

• Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO): 1550/116201, 3012/225869.
• Bab-ı Asafi–Defterleri (A.DVNSMHM.D): 82-343.
• Dahiliye-Defterler (DH. SAİD.D): 127/17.
• Dahiliye-Mektubi Kalemi (DH. MKT): 417/74,
• Dahiliye-Mütenevvia (DH. MTV.): 36/78.
• Hariciye Nezareti-İdare (HR. İD.) 290/50.
• İrade–Meclis-i Mahsusa (İ. MMS): 75/3367.
• Meşihat-Defterleri (MŞH. ŞSC. d.) 97, 173.
• Sadaret-Mukavelenameler (A.) DVN. MKL): 18/9, 60/13.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD): 1372/1, 1371/22, 1367/10, 1357/1.
• Yıldız-Hususi Maruzat (Y. A. HUS): 175/62.
• Yıldız-Resmi Maruzat (Y. A. RES): 4/70, 35/27.
• Yıldız-Umumi (Y. PRK. UM.): 35/115.
• Ankara Vilayet Salnamesi, Hicri: 1309.
• Aslan, D. (2005). Dünyada ve Türkiye’de Tütün Kontrolünde Yeni Bir Dönem Başladı: Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 14(1), 1-21.
• Akkayan, T. (2007). Sağlık ve Sigara. E. G. Naskali (Ed.). Tütün Kitabı içinde (s. 523-553). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Alpoğlu, O. (2019). 224 Numaralı Ankara Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• Arıkan, Z. (2002). Tarih Günlüğü. İstanbul: Arma Yayınları.
• Bingöl, S. (2005). Osmanlı Mahkemelerinde Reform ve Ceride-yi Mahakim’deki Üst Mahkeme Kararları. Tarih İncelemeleri Dergisi, 20(1), 19-38.
• Bere, F. (1895). Les Tabacs. Parıs: Ancıenne Maıson Quantın Lıbraırıes–Imprımerıes Reunıes.
• Blaisdell, D. C. (1979). Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Denetimi (Düyun-u Umumiye). (A. İ. Dalgıç, Çev.). İstanbul: Doğu-Batı Yayınları.
• Bluhm, D. (2019). Kolomb’dan Davidoff’a Tütün. (Z. A. Yılmazer, Çev.). İstanbul: Kolektif Kitap Yayınları.
• Çakmak, F., Akçiçek, İ. E. (2014). Sağlık tarihinde Tütün. H. V. Mercimek, İ. E. Akçiçek (Ed.). Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün içinde (s. 487-514). İstanbul: Tarihçi Kitapevi.
• Dağ, M. (2022a). 27 Aralık 1886 Tarihli İnhisar-I Duhan Nizamnamesinin Tatbikine Dair Bir Değerlendirme. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47, 162-180.
• Dağ, M. (2022b). İnhisarlar İdaresi Umumi Müdürlüğünün Kayıt Dışı Ekonomiyle Mücadelesi: Urfa İnhisarlar Tütün Atölyesi Müdürlüğü Örneği (1925-1950). Mukaddime Dergisi, 13(1), 69-100.
• Dağ, M. (2022c). Osmanlı Tütününde Çokuluslu Yabancı Sermaye Yatırımının Teşkilat Yapısı: Ankara Reji İdaresi Örneği. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(2), 651-680.
• Dağ, M. (2022ç). Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(1), 1333-1344.
• Dağ, M. (2022d). Osmanlı Taşrasında Yabancı Sermaye Yatırımı: Siverek Düyun-U Umumiyye Müdürlüğü ile Reji Memurluğu (1881-1925). Bingöl Araştırmaları Dergisi, 8(2), 59-78.
• Dağ, M. (2021a). XIX. Yüzyıl Sonlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Bayburt Reji Memurluğu (1888-1909). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, 444-471.
• Dağ, M. (2021b). XX. Yüzyıl Başlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Menbiç Reji Memurluğu Örneği (1910-1911). Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(2), 207-228.
• Emekli, O. (2020). 420 Numaralı Ankara Şer’iyye Sicili Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eroğlu, O. (2010). Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinden Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Kamu Maliyesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 12, 57-89.
• Esin, T. ve Etöz, Z. (2015). 1916 Ankara Yangını: Felaketin Mantığı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Genç, M. ve Özvar, E. (2021). Osmanlı Ekonomisine Dair Konuşmalar I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Güleryüz, A. (2007). Osmanlı Donanması 1828-1923. İstanbul: Denizler Kitapevi.
• Güran, T. (1990). İktisat Tarihi. İstanbul: Damla Ofset.
• Güvemli, O., Zeytinoğlu, E. ve Aygül, E. (2016). Osmanlı İmparatorluğunda Çift Yanlı Kayıt Yönteminin XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Bir Sanayi İşletmesinde İlk Kez Uygulaması–Tütün Rejisi Örneği. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 11, 197-223.
• İnalcık, H. (2006). Makaleler I. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Kalaycı, M. ve Öztürk, E. (2017). 18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebu Sehl Nu’man Efendi ve Tahlilu’d-Duhan Adlı Risalesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 58(1), 1-45.
• Kazgan, H. (1991). Galata Bankerleri. İstanbul: Türk Ekonomi Bankası Yayınları.
• Kıray, E. (2015). Osmanlı’da Ekonomik Yapı ve Dış Borçlar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. ve Uluğtekin, M. (1998). Salnamelerde Kayseri-Osmanlı ve Cumhuriyet Döneminin Eski Harfli Yıllıklarında Kayseri. Kayseri: Kayseri Ticaret Odası Yayınları.
• Köksal, O. (1998). Adliye Örgütünün Problemleri ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere Dair II. Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 9(9), 263-285.
• Kömürcan, K. (1948). Türkiye İmparatorluk Devri Dış Borçlar Tarihçesi (Düyun-u Umumiye Tarihçesi). İstanbul: T.C. Millî Eğitim Bakanlığı İstanbul Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu Yayınları.
• Mercimek, V. (2007). Türkiye’de Tütün. Tütün Kitabı içinde. E. G. Naskali (Editör). (s. 139-154). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Morawitz, C. (1979). Türkiye Maliyesi. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayınları.
• Öner, M. (2007). Tatar Halk Edebiyatında Tütünlü Örnekler. E. G. Naskali (Ed.). Tütün Kitabı içinde (s. 333-341). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Öztürk, M., Güvensen, A., Altay, V. ve Altundağ, E. (2014). Tütünün Botaniksel Özellikleri Hakkında Genel Değerlendirme. H. V. Mercimek ve İ. E. Akçiçek, (Ed.). Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün içinde (s. 11-17). İstanbul: Tarihçi Kitapevi.
• Sarıay, E. (2019). II. Meşrutiyet Döneminde Ankara Vilayeti’nde Asayiş, Suç ve Ceza. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarıay, E. (2020). Ankara Vilayetinde Yolsuzluk ve Kaçakçılık Üzerine Bazı Tespitler (1908-1918). VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(1), 411-440.
• Seydioğulları, M. (2010). Dünyada ve Türkiye’de Tütünün Tarihçesi, Üretimi, Ticareti ve Temel Politikaları. Z. A. Aytemur, Ş. Akçay ve O. Elbek (Ed.). Tütün ve Tütün Kontrolü içinde (s. 3-20).
• Taş, H. (2007). Bursa’da Tütün Ekimi, Hasadı ve Tütünle İlgili İnanç ve Gelenekler. E. G. Naskali (Ed.) Tütün Kitabı içinde (s. 577-566).
• Tuğluca, M. (2020). Osmanlı Devlet–Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tuğluca, M. (2003). Ankara: Vilayetin Resmî Gazetesi (1870-1921). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Thobie, J. (1977). İnterets Et İmperialisme Français Dans I’Empire Ottoman (1895- 1914). Paris: Publications de la Sorbonne Imprimerie Nationale.
• Uygur, F. (2023). Reji Döneminde Bafra’da Tütün-Sigara Kâğıdı Üretimi ve Kaçakçılığı Üzerine Bir Araştırma. O. Köse (Ed.). Tarihî, Sosyal ve Kültürel Yönleriyle BAFRA (Cilt-2) içinde (s. 167-183). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Yapıcı, Ş. (2021). H. 1133 (M. 1721-1722) Tarihli 97 Numaralı Ankara Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, F. (2011). Osmanlı’nın Borç Batağı–Düyun-u Umumiyye. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Yılmaz, F. (2005). Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Yılmaz, F. (1996). Devlet Borçlanması ve Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar (Düyun-u Umumiye). İstanbul: Birleşik Yayıncılık.
• Yücesoy, A. A. (2017). Şuray-ı Devlet (1868-1876). İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(2), 187-216.
• Zaitsev, İ. V. (2007). Kırım Hanlığında Tütün ve Sigara Kullanımı (XVII-XIX). E. G. Naskali (Ed.). Tütün Kitabı içinde (s. 98-106). İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• Quataert, D. (2020). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922. (A. Bertay, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.