BİRİNCİ ULUSAL MİMARLIK AKIMI DEMİRYOLU LOJMAN BİNALARI İÇİN BİR TİPOLOJİ DENEMESİ

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 1, 741 - 763, 25.06.2022

Serkan Sunay

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.1.30

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyıldan itibaren demiryolu ulaşımına verilen önem artmaya başlamıştır. Bu yüzyıl içerisinde Osmanlı coğrafyasında ticari amaçlar doğrultusunda bir takım imtiyazlarla işletmesi yabancı sermaye kaynaklı demiryolu yatırımları yapılsa da, Mondros Antlaşması’ndan sonra sadece Anadolu, Rumeli ve Kafkas demiryolunun bir kısmı kalabilmiştir. Kurtuluş Savaşı’nı takiben Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nde yabancı şirketlerin işlettiği hatların devletleştirilmesi yanı sıra memleketi demiryollarıyla donatmak milli bir politika haline gelmiştir. Böylece demiryolu hattı 1927’de Kayseri’ye, 1930’da Sivas’a ulaştırılmış, 1930’lu yıllar bitmeden ise Malatya, Niğde, Diyarbakır ve Erzurum’a götürülmüştür. Bu kapsamda yeni hatlar için yeni demiryolu binalarına ihtiyaç duyulmuştur. Bu yıllarda ulus-devlet fikrinin mimarideki fiziki kanıtı gibi yorumlanabilecek Birinci Ulusal Mimarlık Akımı üslubunda, hattın ilerleyişine durak teşkil eden merkezlerde demiryolu binaları inşa edilmiştir. Yapılan bilimsel çalışmalarda genellikle istasyon binalarının mimarisine, yeniden işlevlendirilmesine, koruma ve onarımına değinildiği, istasyon sahasının siluetini oluşturan ambarlar, depolar, lojmanlar, su depoları, cendereleri, makasçı binaları, hangarlar gibi binalara yoğunlaşılmadığı anlaşılmaktadır. Bu çalışmada demiryolu yapılarından önemli bir grubu teşkil eden lojman binalarının nasıl sınıflandırılması gerektiği sorunsalından hareketle, mevcut binalardan bir tip veya grup için seçilmiş eserler ışığında bir tipolojik sınıflandırma yapılmıştır. Bu tasnif neticesinde, müstakil lojmanların ve istasyon sahasında farklı fonksiyondaki başka bir binaya bitişik lojmanların üst çerçevede bütünü oluşturduğu görülmüş; sadece lojman fonksiyonuna sahip eserler veya lojman ve işyeri görevine yönelik çok fonksiyonlu binalar gibi kullanım amaçları, kat sayıları ve kaç kullanıcıya yönelik inşa edildikleri alt gruplar halinde irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Birinci Ulusal Mimarlık Akımı, Demiryolu Binaları, Lojman, Tipoloji

A TYPOLOGICAL SUGGESTION FOR RAILWAY LODGING BUILDINGS OF FIRST NATIONAL ARCHITECTURAL MOVEMENT

Öz

In the Ottoman Empire, the significance given to railway transportation started to increase since 19th Century. In this century, although some foreign capital sourced railway investments were made in the Ottoman lands for commercial purposes with some special privileges, only Anatolian, Caucasian and a part of the Roumelian railways remained after the Armistace of Mudros. After the War of Independence, it has become a national policy to equip the country with railways as well as nationalizing the lines which operated by foreign companies in the Republic of Turkey which was established under the leadership of Gazi Mustafa Kemal Atatürk. Thus, the railway line was brought to Kayseri in 1927, to Sivas in 1930 also Malatya, Niğde, Diyarbakır and Erzurum before the end of the 1930’s. In this context, new railway buildings were needed for the new lines. In these years, in the style of the First National Architectural Movement which can be interpreted as the physical proof of the nation-state idea in architecture, railways buildings were built in the stations for new railway lines. Despite several buildings were constructed for different functions in the railway areas, the common interest is generally focused on the architecture, restoration and conservation and re-functioning of station buildings in the scientific studies. The buildings such as warehouses, lodgings, water tanks switchman buildings, hangars, which form the silhouette of the station site are not concentrated on. In this paper, a typological classification was made in the light of selected samples for a type or group of existing buildings based on the problem of “how these lodging buildings should be classified”. As a result of this classification, it is seen that the detached lodgings and the lodgings adjacent to another building with a different function in the station area form the whole in the upper frame. There are buildings which constructed for lodging only, also there are multifunctional buildings for lodging and workplace. The purpose of use, the number of floors and number of users they built for examined in subgroups.

Anahtar Kelimeler

First National Architectural Movement, Railway Buildings, Lodgings, Typology

Kaynakça

• Akçadoğan, M. (2014). Cumhuriyet Dönemi İşçi Yerleşkeleri ve Lojman Alanlarının Kente Olan Etkileri: Zonguldak Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık, Şehir ve Bölge Planlama, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Disiplinlerarası Kentsel Tasarım Programı.
• Aslanoğlu, İ. (2001). Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938. Ankara: O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi.
• Aslantepe, C. (2001). Serbest Cumhuriyet Fırkası ile Cumhuriyet Halk Fırkası Tartışmalarında Demiryolları/Türk Demiryolu Tarihinden 100 Günlük Bir Kesit, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 11 (Dosya Demiryolları), 205-223.
• Aydın, S. (2001). Türkiye’nin Demiryolu Serüvenine Muhtasar Bir Bakış, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 11 (Dosya Demiryolları), 49-94.
• Balamir, A. (2003). Mimarlık ve Kimlik Temrinleri- I: Türkiye’de Modern Yapı Kültürünün Bir Profili, Mimarlık Dergisi, 313(Eylül- Ekim 2003) Erişim tarihi:23.01.2022 http://www.mimarlarodasi.org.tr/mimarlikdergisi/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=6&RecID=66
• Bozdoğan, S. (2002). Modernizm ve Ulusun İnşası, Erken Cumhuriyet Türkiye’sinde Mimari Kültür. Tuncay Birkan (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Cengizkan, A. (2000). Türkiye’de Fabrika ve İşçi Konutları: İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, 20: 1-2, 29-55.
• Cengizkan, A. (2002). Modernin Saati, İstanbul: Mimarlar Derneği 1927 Ankara ve Boyut Yayınları.
• Çıkış, Ş. (2011). Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi İzmir Konutu: Yerellik ve Melezlik, METU JFA 2011/2 (28:2), 45-61.
• Dedekargınoğlu, C. (2019). Architecture of the State: Ankara İstasyon Caddesi in the Late Ottoman and Early Republic Periods, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Erem, A.R. (1938). Cumhuriyet 15-D.D. Yolları 11 Yaşında. Demiryollar Dergisi, C.14, 164,165 (Cumhuriyetin XV inci Yıl Dönümünde Türkiye Demiryolları), 831-843.
• Ergen, Z. (A). (2011). Kayseri’de Kentsel Mekânın Değişimi Sürecinde Kamusal Alan Kullanımı Üzerine Bir Araştırma: İstasyon Caddesi Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri: Erciyes Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı.
• Göktaş, O. (2009). Türkiye’de Lojmanların Oluşumu ve Bu Oluşumun Temellendirilmesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Mimari Tasarım Bilim Dalı.
• Gülsoy, U. (2012). Hicaz Demiryolu. V. Engin-A. Uçar-O. Doğan (Editörler). Osmanlı’da Ulaşım, İstanbul: 237-260.
• Güven, R. F. (2011). Samsun’da Bir TCDD Lojmanı Restorasyon Önerisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Hasanbat, B. (2018). Edirne-Kırklareli-Tekirdağ İlleri Sınırları Dahilindeki Tarihi İstasyon Binaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Haştemoğlu, H. Ş. (2012). Demiryolu İstasyon Binalarına Yeni Fonksiyon Önerileri Geliştirilmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İnşaat Mühendisliği Anabilim Dalı.
• İhsan, B. (1933). Küçük Ev Projeleri, Mimar,1933-02 (26), 53-54.
• İybar, T. (1938). Demiryolu Tarihine Bir Bakış. Demiryollar Dergisi, C.14,164,165 (Cumhuriyetin XV inci Yıl Dönümünde Türkiye Demiryolları), 844-845.
• Koçer, Ş. (1995). Haydarpaşa-Gebze Demiryolu Hattında 19. Yüzyılda Yapılmış Demiryolu İstasyon Binaları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kösebay Erkan, Y. (2007). Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Köşgeroğlu, F. E. (2005). An Approach for Conservation of Railway Heritage: Assessing and the Experiencing the İzmir- Aydın Railway Line, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı.
• Laçinkaya, E. (2021). Cumhuriyet Dönemi Modern Endüstri Yerleşkeleri ve Lojman Yapıları Tipoloji Çalışması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı.
• Manap, H. N. (2019). Haydarpaşa İstasyonu: Mimari Bir Değerlendirme, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Ortaylı, İ. (2006). Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Özten, M. (2001). Erken Cumhuriyet Dönemi Anadolu Kentinde Bir Modernleşme Aracı Olarak İstasyon Caddesinin İncelenmesi: Ankara Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Öztürk, İ. (2009). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Demiryollarının Gelişimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, İktisat Tarihi Bilim Dalı.
• Özyiğit, H. (2017). Zamanın Tanıkları: Bozkurt ve Çardak Tren İstasyonları, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 39, 379-407.
• Satan, A. (2012). Osmanlı’nın Demiryolu Çağına Girişi. V.Engin-A.Uçar-O.Doğan (Editörler). Osmanlı’da Ulaşım, İstanbul: 209-218.
• Sezginalp, Ş. (2020). Station Buildings in the History of Turkish Railways: Catalogue of Buildings Constructed Between 1850s-1950s, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.
• Sözen, M. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Süreyya, A. (1933). Demiryolu Siyasetimiz. Ülkü, 1, 1, 56-62.
• Şenyiğit, Ö. (2002). Adana-Mersin Demiryolu Hattı Üzerindeki İstasyon Binalarının Tarihi ve Mimari Analizi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı.
• Tanyeli, U. (1996). Klasik Dönem Osmanlı Metropolünde Konutun “Reel” Tarihi: Bir Standart Saptama Denemesi, (Derleyen: Z. Ahunbay, D. Mazlum, K. Eyüpgiller), Prof. Dr. Doğan Kuban’a Armağan (s. 57-71) İstanbul: Eren Yayınları. Tanyeli, U. (1998) Türkiye’de Mimari Modernleşmenin Büyük Dönemeci, Arredamento Mimarlık,100+7,64-67.
• Tanyeli, U. (2004). Konutu ve Modernleşmeyi Metropolden Okumak, İstanbul: Ofset Yayınevi
• Tekeli, İ. – İlkin, S. (2001). Cumhuriyetin Demiryolu Politikalarının Oluşumu ve Uygulaması, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, 11 (Dosya Demiryolları), 125-165.
• Turan, K. (1933). Yeni Demiryollarımızın Büyük Hedefi. Ülkü, 1, 3, 198-200.
• Yavuz, Y. (1976). İkinci Meşrutiyet Döneminde Ulusal Mimari Üzerindeki Batı Etkileri. O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi 2.1, 9-34.
• Yavuz, M. (2001). 19.Yüzyıl Sonu 20.Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Alman Mimarların Yaptıkları Mimari Eserler, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
• Yıldırım, İ. (2001). Cumhuriyet Döneminde Demiryolları (1923-1950), Ankara.
• Yıldız, A. (2008). Tarihi Tren İstasyonlarının Çağdaş Kullanımları: Kırklareli Tren İstasyonu’nun Rehabilitasyonu, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı.