ERMENİ SÖZLÜ EDEBİYATINDA İLK DÖNEM EPİK ANLATILAR

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 1257 - 1275

Doğanay Eryılmaz

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.13

Öz

Bu çalışmanın hedefinde Ermeni sözlü edebiyatında epik anlatıların karakteristik özelliklerinin ortaya konması ve bu anlatıları ilk defa 5. yüzyılda yazıya aktaran Movses Khorenatsi’nin Ermeni tarihini yazarken nereden kaynak aldığının belirlenmesidir. Bu bağlamda incelenen sözlü edebiyat ürünleri, Khorenatsi’nin “Ermeni Tarihi” adlı kitabında yer alan “Hayk ve Bel”, “Aram Efsanesi” ve “Güzel Ara ve Şamiram” adlı, tarihsel olarak Urartu döneminde ortaya çıktığı tahmin edilen epik anlatılardır. Örneklemin bu üç anlatıyla sınırla tutulma sebebi, Movses Khorenatsi’nin sözlü edebiyat için pek çok türde şarkı ve masal olduğundan bahsetmesine rağmen, kitabının yazarken amacının Ermenilerin kökeni ile ilgili bilgi vermek olması nedeniyle yalnızca, bu amaç doğrultusunda malzeme bulabildiği epik anlatıları aktarmış olmasıdır.
Bu anlatılardan “Hayk ve Bel” iki devin savaşını konu almaktadır.Hayk, anlatıda Ermenileri zalim Bel’in boyunduruğundan kurtaran, Ermenilerin özgürlük, yiğitlik, güzellik ve asalete yönelik özlemlerini somutlaştıran ve sonuç olarak Ermeni halkına kendi dilinde adını veren (Հայ/Hay) atası/kahramanı olarak anlatılır ve tarihsel bağlamda Urartularla Asur-Babil arasında geçen mücadelelerden kaynak alır. “Aram Efsanesi” ise yine Ermenilere, bu kez diğer dillerde adını veren başka bir ata/kahraman olarak Aram’ın savaşlarından bahseder ve tarihsel kökeni yine Urartuların çevresindeki diğer devletlerle çatışmalarıdır.
“Güzel Ara ve Şamiram” ise Aram’ın oğlu Ara’nın Asur Kraliçesi Şamiram’la (Sammuramat/Semiramis) olan savaşını konu alır ve anlatı Ara’nın ölümünden sonra Asur Kraliçesi üzerinden ilerler.
Tüm bu anlatılarda dikkat çeken nokta, hepsinin Urartu Krallığı döneminden kaynak almış olmasıdır. Anadolu’nun birçok yerinde ve Mezopotamya’da da bu anlatıların benzerlerini bulmak mümkündür. Dolayısıyla bu anlatıların tamamen tek bir halk topluluğuna mal edilmesi doğru olmayacaktır. Ancak genellikle Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde anlatıldığı için bu anlatılar zamanla Ermeniler tarafından benimsenmişlerdir. Sonuç olarak, çok kültürlü bir coğrafyada yeşeren bu efsaneler, kimi zaman Mezopotamya’dan, kimi zaman Anadolu’nun farklı bölgelerinden unsurlar almıştır. Yine bu coğrafyada yaşayan ve Ermenice konuşan halk tarafından nesilden nesile aktarılan bu efsaneler, oluşum süreci içerisinde Ermenilere has özelliklerle yoğrularak günümüze kadar ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Movses Khorenatsi, Hayk ve Bel, Aram Efsanesi, Güzel Ara ve Şamiram, Ermeni Efsaneleri

THE FIRST PERIOD OF EPIC NARRATIVES IN ARMENIAN ORAL LITERATURE

Öz

This study aims to reveal the characteristic features of epic narratives in Armenian oral literature and to determine where Movses Khorenatsi, who first put these narratives into writing, took his sources while writing Armenian history. In this context, the examined oral literature products are epic narratives, historically estimated to have emerged in the Urartian period, such as "Hayk and Bel", "The Legend of Aram" and "The Beautiful Ara and Shamiram" in Khorenatsi's book Armenian History. The reason why the sample was limited to these three narratives is that although Movses Khorenatsi mentioned that there were many types of songs and tales for oral literature, he only quoted the epic narratives for which he could find material since his aim in writing his book was to provide information about the origins of the Armenians.
One of these narratives, "Hayk and Bel", is about the war between two giants. Hayk is described in the narrative as the ancestor/hero who saved the Armenians from the yoke of the tyrant Bel, embodied the Armenians' longing for freedom, bravery, beauty, and nobility, and ultimately gave the Armenian people their name in their language (Հայ/Hay). In the historical context, it is based on the struggles between the Urartians and the Assyrian-Babylonians.
The "Aram Legend" again tells of the wars of Aram as another ancestor/hero who gave his name to the Armenians, this time in other languages, and its historical origin is again the conflicts of the Urartians with other states around them.
"Ara The Beautiful and Shamiram" is about the war between Aram's son Ara and the Assyrian Queen Shamiram (Sammuramat/Semiramis). The narrative progresses through the Assyrian Queen after Ara's death.
The striking point in all these narratives is that they originate from the Urartian Kingdom period. It is possible to find similar narratives in many parts of Anatolia and Mesopotamia. Therefore, it would not be right to attribute these narratives entirely to a single community of people. However, since these narratives were generally told in regions where Armenians lived densely, they were adopted by Armenians over time. As a result, these legends, which flourished in a multicultural geography, sometimes took elements from Mesopotamia and sometimes from different regions of Anatolia. These legends, passed down from generation to generation by the Armenian-speaking people living in this region, were shaped with Armenian-specific characteristics during the formation process and have survived to the present day.

Anahtar Kelimeler

Movses Khorenatsi, Hayk and Bel, The Legend of Aram, Ara the Handsome and Shamiram, Armenian legends

Kaynakça

• Ananakian, M. H. (1925). The Mythology of All Races V. 7. Boston: Archeological Institute of America.
• Bauer, S. W. (2018). Antik Dünya, İlk Kayıtlardan Roma'nın Dağılmasına. İstanbul: Alfa.
• Çilingiroğlu, A. (1997). Urartu Krallığı Tarihi ve Sanatı. İzmir: Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı.
• Hacikyan, A. J. (2000). The Heritage of Armenian Literature V. I, From the Oral Tradition to the Golden Age. Detroit: Wayne State University Press.
• Kavoukjian, M. (1987). Armenia, Subartu and Sumer, The Indo-European Homeland and Ancient Mesopotamia. Montreal: M. Kavoukjian.
• Kertai, D. (2013). The Queens of the Neo-Assyrian Empire. Altorientalische Forschungen, 108-124.
• Öztürk, E. (2022). Strabon'un Geographika'sında Armenia Olarak Anılan Coğrafya. Türk-Ermeni İlişkileri Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2021 (s. 125-140). Ankara: Terazi.
• Platon. (2020). Devlet. İstanbul: Kapra.
• Աբեղեան, Մ. (1968). Հայոց Հին Գրականութեան Պատմութիւն (Սկզբից մինջև X Դար). Պէյրութ: Սևան.
• Բուզանդ, Փ. (1987). Հայոց Պատմություն. Երևան: Երևան Համալսարանի Հրատարակչություն.
• Խորենացի, Մ. (1981). Հայոց Պատմություն. Երևան: Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն.
• Շիրակացի, Ա. (1979). Մատենագրություն. Երևան: «Սովետական Գրող» Հրատարակչություն.
• Սրուանձտեանց, Գ. (1910). Գրոց ու Բրոց. Ղալաթին-Կ. Պոլիս: Փիշթօֆճեան եղբարց «Արամազդ» գրատան.