ÇOBAN BEYI TAX

Yıl 2024, Cilt: 64 Sayı: 2, 1485 - 1508

Ali Kök

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2024.64.2.21

Öz

Throughout history, animals and animal products have been the most important food source of people, shelter, horses, livelihoods, transportation, agriculture, trade, transportation and freight vehicles, means of war, and the basic material of the leather and textile industry. Due to these features, states have given importance to animal husbandry and have meticulously focused on this sector. For this purpose, on the one hand, it protects and protects the rights of animal owners, on the other hand, it provides a suitable environment and security for the realization of production. In order to be successful in production policies, they have sometimes tried new projects and strategies for the continuation and improvement of animal existence. They aimed to establish a sound economic system with the experience they gained from these policies, which are based on making the most of animals and animal products. In doing so, they taxed animals, animal owners, keepers, traders and slaughterers.
In this study, the shepherd's lord tax, which is one of the tax terms in the economic structure of the New Time Turkic states in the Front Asian area, has been discussed in relation to the relevant Turkish fields in the sequential and simultaneous process in terms of determining its place in historical periods and its traces extending to the present day, and a philological examination has been made in order to accurately determine the origin, content and usage areas based on original and primary sources. While doing these, first of all, the definition of tax, why it emerged, taxation authority, types, economy, animal husbandry in Turks, shepherd's lord tax was examined in terms of its origin, and then the fields it passed in the field of Turkish language, economics and history, who the taxpayers consisted of, when and how it was collected by whom, when and how it was collected. This tax, which was determined based on original Turkish and Persian sources, was tried to clarify the differences in use and content by making a comparison between the area to which it belongs and other Turkish areas within a certain corpus area.

Anahtar Kelimeler

Livestock, Tax, Çoban Beyi

ÇOBAN BEYİ VERGİSİ

Öz

Hayvan ve hayvansal ürünler tarih boyunca insanların en önemli besin kaynağı, barınma, binek, geçim, nakliye, tarım, ticaret, ulaşım ve yük aracı, savaş vasıtası, deri ve tekstil sanayiinin temel maddesi olagelmiştir. Söz konusu özelliklerinden ötürü devletler hayvancılığa önem vererek bu sektör üzerinde titizlikle durmuşlardır. Bunun için bir taraftan hayvan sahiplerinin haklarını koruyup kollarken diğer taraftan da üretimin gerçekleşmesi için uygun ortam ve güvenliği sağlamıştır. Üretim politikalarında başarılı olmak için bazen de hayvan varlığının devamı ve ıslahına dair yeni proje ve stratejiler denemişlerdir. Temelinde hayvan ve hayvansal ürünlerden en üst düzeyde yararlanmanın yattığı bu politikalardan kazandıkları deneyimlerle sağlam bir ekonomik sistem kurmayı amaçlamışlardır. Bunları yaparken de hayvanlar, hayvan sahipleri, bakıcıları, ticaret ve kesimini yapanları vergiye tabi tutmuşlardır.
Bu çalışmada, Ön Asya sahası Yeni Zaman Türk devletlerinin iktisadî yapısı içerisinde yer alan vergi terimlerinden biri olan çoban beyi vergisi, onun tarihî dönemler içerisindeki yeri, bugüne kadar uzanan izlerinin tespit edilmesi bakımından art ve eş zamanlı süreçte, ilgili Türklük sahalarıyla ilişkilendirilerek ele alınmış, özgün ve birincil kaynaklara dayalı olarak köken, içerik ve kullanım alanlarının doğru bir biçimde belirlenmesi noktasında filolojik incelenmesi yapılmıştır. Bunlar yapılırken öncelikle verginin tanımı, niçin ortaya çıktığı, vergilendirme yetkisi, türleri, ekonomi, Türklerde hayvancılık, çoban beyi vergisi köken bilgisi bakımından incelenmiş, ardından da Türk dili, iktisatı ve tarihi alanında geçtiği sahalar, vergi mükelleflerinin kimlerden oluştuğu, kimler tarafından ne zaman ve nasıl tahsil edildiği üzerinde durulmuştur. Orijinal Türkçe ve Farsça kaynaklara dayalı olarak tespit edilen bu verginin belirli bir korpus alanı içinde özellikle ait olduğu alan ile diğer Türklük alanları arasında mukayesesi yapılarak kullanım ve içerik farklılıkları aydınlatılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hayvancılık, Vergi, Çoban Beyi

Kaynakça

• BOA MD: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defteri no: 80, 152/391.
• BOA MD: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Mühimme Defteri no: 80, 152/392.
• Akdağ, M. (1959). Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Yapısı-I. Ankara: Barış Yayınevi.
• Aksan, D. (2013). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Allsen, T. T. (1987). Mongol imperialism the policy of Grand Qan Mongke in China, Russia and Islamic Lands. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Arcak, A. - İmsel, T. (1970). Mer’a ve Yayla Davaları, Köy Orta Malları, İdari Sınır Anlaşmazlıkları. Ankara: Güneş Matbaacılık.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferâdîs-Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2013). Şah Abbas (1587-1629) Zamanında Safevi Devlet Teşkilâtı’nda Yapılan Düzenlemeler. Türk Dünyası Araştırmaları, 204, 1-22.
• Barkan, Ö. L. (1941). Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Beye Ait Kanunlar. Tarih Vesikaları, S. 2, Ağustos 1941, C. I, 91-106.
• Barkan, Ö. L. (1943). XV ve XVI’ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası.
• Başarır, Ö. (2014). XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Malî Uygulamaları Çerçevesinde Konargöçer Topluluklar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54(2), 251-284.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çağatay, N. (1947). Osmanlı İmparatorluğu’nda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5(5), 483-511.
• DBAT. (2010). İsgəndər Bəy Münşi Türkman Dünyanı Bəzəyən Abbasın Tarixi (Tarixə-aləmarayə-Abbasi). (Şahin Fərzəliyev, Terc.). Bakı: Şərq-Qərb.
• Ələsgərova, Nigar Qabil qızı (2017). Qarabağ Hanlığında Xüququn Xüsusiyetleri. Qanun 05(271), 10-14.
• Əliyev, F.-Əliyev, M. (2007). Naxçıvan Xanlığı. Bakı: Şərq-Qərb.
• Əliyev, F.- Həsənov, U. (2007). İrəvan Xanlığı. Bakı: Şərq-Qərb.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Fragner, B. (2006). Social and Internal Economic Affairs. Peter Jackson and Laurence Lockhart (Ed.). The Cambridge History of Iran Volume 6 The Timurid and Safavid Periods içinde (s. 461-567). Cambridge: Cambridge University Press.
• Fekete, L. (1977). Einführung in die Persische Paleographie: 101 Dokumente. Budapest: Akadémiai Kiadó. Gülensoy, T. (2007). Köken Bilgisi Sözlüğü A-N. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gündüz, T. (2015). Anadolu’da Türkmen Aşiretleri “Bozulus Türkmenleri 1540-1560”. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Herrmann, G. (1986). Zwei Erlasse Shah Isma’ils I. Archaelogische Mitteilungen aus Iran, Band 19, 287-312.
• Herrmann, G. – Doerfer, G. (1975). Ein persisch-mongolischer Erlaẞ aus dem Jahr 725/ 1325. Zeitschrift der deutschen Morgenländischen Gesellschaft. 125(2), 317-346.
• Hinz, W. (1949). Ortaçağ Yakın Şarkına Aid Vergi Kitabeleri. Türk Tarih Kurumu Belleten, 13(52), 745-793.
• Karadeniz, Y. (2019). Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925) İdari, Askeri, Sosyal Yapı ve Toplumsal Hareketler. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Kazıcı, Z. (1977). Osmanlılarda Vergi Sistemi. İstanbul.
• Kazıcı, Z. ve Şeker, M. (1981). İslâm-Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul.
• Kostikyan, K. P. (2008). Persian Documents of the Matenadaran-IV. Yerevan.
• Kök, A. (2022). Büyük Selçuklu Sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya Sahası Türk Devletlerinde Devlet Yazışma Kültürü, Dili ve Üslûbu, Belgeler ve Açıklamalı Dizinler. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kök, A. (2023). Türk Devlet Yazışma Belgelerine Göre Bey Unvanı ve Türevleri. P. Küçüker ve İ. Uçar (Ed.). XV. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu 19-21 Ekim 2023 Bildiri Kitabı içinde (s. 645-663). Ankara: Asos Yayınevi.
• Köprülü, M. F. (1992). Bey. İslâm Ansiklopedisi. (C. 6, s. 11-12). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2020). Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisâdî Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Lessing, F. D. (1995). Mongolian-English Dictionary. Bloomington: Indiana.
• Martirosyan, A. U. (1990). Armyanckie Poseloniya na Territorii Irana v XI-XV vv. Erevan: Ayastan.
• Memmedov, S. (1982). Azerbaycan XV. – XVIII. Esrin I. Yarısında. Bakı.
• Merçil, E. (2021). Selçuklularda Vergiler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Muîn, M. (1371a). Ferheng-i Farsî-I. Tahran.
• Muîn, M. (1371b). Ferheng-i Farsî-II. Tahran.
• Musəvi, T. M. (1965). Orta Əsr Azərbaycan Tarihinə Dair Fars Dilində Yazılmış Sənədlər. Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Musevi, T. M. (1977). Orta Əsr Azərbaycan Tarihinə Dair Farsdilli Sənədlər (XVI-XVIII Esrler). Bakı: Elm Nəşriyyatı.
• Nişanyan, S. (2009). Sözlerin Soy Ağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
• OKHT-V: Akgündüz, A. (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri-V. Kitap. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• OKHT-VII: Akgündüz, A.(1994). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri-VII. Kitap. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Onullahi, S. M. (1982). XIII – XVII Esrlerde Tebriz Şeherinin Tarihi. Bakı.
• Özyetgin, A. M. (2004). Eski Türk Vergi Terimleri. Ankara: Köksav.
• Papazyan, A. D. (1972). Agranıye Otnoşeniya v Vostoçnoy Armenii v XVI-XVII Vekah. İzdatelstvo an Armayanskoy SSR Erevan.
• Petrushevsky, I. P. (1968). The Socio-Economic Condition of Iran Under The İlkhans. The Cambridge History of İran. (C. V, s. 483-537). Cambridge: Cambridge University Press.
• Puturidze, V. S. (1962). Persidskiye İstoriçeskie Dokumentı v Knigahranilişçah Gruzii-II. Tbilisi.
• Sager, J. C. (1990). A Practical Course in Terminology Processing. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Schurmann, H. F. (1956). Mongolian Tributary Practices of the Thirteenth Century. Harvard Journal of Asiatic Studies, 19(3-4), 304-389.
• Spuler, B. (2011). İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Steingass, F. J. (1963). A Comprehensive Perssian-English Dictionary. London.
• Şabiyev, B. Ş. (2011). Fərmanlar Çuxur-Səəd Tarixi Üzrə Mənbə Kimi (XVII əsr). Bakı Universitetinin Xəbərləri No: 3, Humanitar elmlər seriyası 2011, UOT 94(479. 24), 81-88.
• Şahin, İ. (2018). Göçebe Uygarlığında “Çoban” ve “Çobanlık”. H. Selvi, İ. Şirin, M. B. Çelik, A. Yeşildal ve R. Narin (Editörler). Uluslararası Çoban Mustafa Paşa ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-IV Bildirileri-I içinde (s. 107-115).
• TAAA-I. (2019). Târîh-i Âlem-ârâ-yi Abbâsî. (Ali Genceli, Terc.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Taşkın, Ü. (2007). 1540 (H. 947) Tarihli Kanunnnamelere Göre Musul, Amid ve Erzurum Sancaklarında Ziraî Gelirlerin Mukayeseli Tahlili. Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları. 2(2), 632-653.
• Taşkın, Ü. (2013). Rüsûm-ı Örfiye. Tarih Okulu, 14, 55-73.
• Tihonov, D. İ. (1958). Nalogi i Nalogovıe Terminı v Uygurskom Gosudarstve (Tsentral’naya Aziya IX-XIV vv). Akademia Nauk SSSR, İnstitut Vostokovedeniya, Uçenıe Zapiski İnstituta Vostokovedeniya, Tom XVI. Moskva, 52-77.
• TMEN. (1963-1975). Doerfer, Gerhard, Türkische Und Mongolische Elemente im Neupersichen (TMEN) I-IV. Wiesbaden.
• Togan, A. Z. V. (1931). Mogollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Veliyeva, Z. (2007). Safevî Devlet Teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e göre). (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yüce, N. (2007). Orta Türkçe’deki +MAT Eki. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37(37), 181-190.
• Zərinəzadə, H. H. (1962). Fars Dilində Azərbaycan Sözləri (Səfəvilər Dövrü). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı.