Budapeşte Nüshalı Tezkeretü’l-Evliyâ ’da Arkaik (Eskicil) Ögeler

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 2, 283 - 313, 27.10.2025

Abdullah Yıldırım

Öz

Türkoloji literatüründe eski bir yazı dilinden yeni bir yazı diline geçişte ağırlıklı olarak söz varlığı düzeyinde görülen eskilikleri vurgulayan arkaik (eskicil) ögeler terimi, Türk dilinin tartışmalı konularından biridir. Çeşitli araştırmacılarca eski, eskil biçim, arkaiklik, arkaizm, eskicilik, eski (arkaik) unsur, eski (arkaik) sözcüklerler, arkaik ve saklantı kavramlarıyla ifade edilen arkaik (eskicil) ögeler, birçok doküman analizine konu olan bir sahadır. Eldeki çalışma, Eski Batı Türkçesinin XIV. yüzyıl tarihli metinlerinden Tezkeretü’l-Evliya’nın Budapeşte nüshası içerişinde yer alan arkaik (eskicil) öge kategorisindeki söz varlığı üzerine değerlendirmelerden oluşmaktadır. Budapeşte nüshalı Tezkeretü’l-Evliya metninin söz varlığı incelendiğinde Doğu Türkçesine ait leksikal unsurları bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Bu doğrultuda, eldeki çalışma doküman analizi yöntemiyle Budapeşte nüshalı Tezkeretü’l-Evliya metninde yer alan Doğu Türkçesine ait leksikal unsurlara dayalı dilsel bir inceleme niteliğindedir. Çalışmada öncelikle arkaik (eskicil) öge olduğu düşünülen sözcük madde başı yapılıp anlamlandırılmış, devamında sözcüğün metinde geçtiği tanıklara yer verilerek ilgili sözcük Orhon Türkçesi başta olmak üzere tarihî dönemlerdeki karşılıkları, geçirdiği değişim ve düşmeler gösterilmiştir. Ayrıca Derleme Sözlüğü tanıklığında Eski Batı Türkçesinin günümüz temsilcilerinden Türkiye Türkçesi ve ağızlarına da yer verilerek sözcüğün geçmişten günümüze doğru gelişimine de yer verimiştir.

Anahtar Kelimeler

Tezkeretü’l-Evliya , Arkaik , Leksikoloji , Söz Varlığı , Eski Anadolu Türkçesi

Archaic Elements in the Budapest Copy of Tezkeretü'l-Evliyâ

Öz

In the Turkology literature, the term archaic elements, which emphasizes the oldness seen mainly at the level of vocabulary in the transition from an old written language to a new written language, is one of the controversial issues of the Turkish language. Archaic elements, which are expressed by various researchers as old, archaic form, archaism, archaism, old (archaic) element, old (archaic) words, archaic and hidden concepts, are a field that is the subject of many document analyses. The present study consists of evaluations on the vocabulary in the archaic element category in the Budapest copy of Tezkeretü’l-Evliya, one of the 14th century texts of Old Western Turkish. When the vocabulary of the Budapest copy of Tezkeretü'l-Evliya text is examined, it is seen that it contains lexical elements belonging to Eastern Turkish. Accordingly, this study is a linguistic analysis based on the lexical elements of Eastern Turkish found in the Budapest manuscript of the Tezkeretü'l-Evliya, using document analysis. The study first defines the word considered to be an archaic element by making it a headword. It then provides a transcript of the word's occurrence in the text, demonstrating its historical equivalents, particularly in Orkhon Turkish, and its evolution and decline. Furthermore, the Compilation Dictionary's testimony includes references to modern-day representatives of Old Western Turkish, including Turkey's Turkish and its dialects, to illustrate the word's evolution from past to present.

Anahtar Kelimeler

Tezkeretü , Archaic , Lexicology , Vocabulary , Old Anatolian Turkish

Kaynakça

• Akar, A. (2018). Eski Türkçeden Oğuzcaya Saklantılar. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildirileri Kitabı (1. Cilt). Ulanbator-Moğolistan, 25-31.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş,-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2021). Orhon Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Çotuksöken, Y. (2012). Türkçe Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Papatya Yayınları.
• Derleme Sözlüğü I-VI (2009). Ankara: TDK yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2008). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ yayınları.
• Gülsevin, G. (2015). Arkaik-Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi, The Journal of Academic Social Science Studies, 32/3, s. 1-12
• Hazai, G. (2008). Die altanatolisch-türkisch übersetzung des Tazkaratu’l-Awliyā von Farīduddīn Attār, 1. band: text, 2. band: faksimiles. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• Hazai, G. (2017). Ferîdüddîn Attâr’ın Tezkeretü’l-Evliyâ’sının Eski Anadolu Türkçesi Tercümesi (Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesi’deki Yazma Nüshanın Neşri). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin yayınları.
• İsi, H. (2018). Kelile ve Dimne’de Arkaik (Eskicil) Ögeler. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/ 16, s. 56-89.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK yayınları.
• Korkmaz, Z. (2023). Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri ve Yapısındaki Temel Nitelikler Açısından Genel Bir Değerlendirme. 215-221. Türk Dili Üzerine Araştırmalar-IV. Ankara: TDK yayınları.
• Korkmaz, Z. (2023). Türkiye Türkçesi. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I-II (s. 537-606). Ankara: TDK yayınları.
• Ölmez, M. (2003). Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine. Mustafa Canpolat Armağanı, 135-142.
• Öngören, R. (2012). Tezkiretü’l-Evliyâ. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41. Cilt. (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 74-75.
• Özdemir, H. (2012). “Günümüze Göre Sehî Bey Divânı’ndaki Arkaik Unsurlar” Karadeniz, 15.S (Güz 2012), s. 90-100.
• Saatçi, Ö. (2020). Dilde Arkaiklik Olgusu Ve Irak Türkmen Ağızlarındaki Dil Unsurlarının Arkaiklik Bağlamında İncelenmesi. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi.
• Tarama Sözlüğü I-VI (2019). Ankara: TDK yayınları.
• Tekin, Ş. (1974). 1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde Olga-Bolga Sorunu. Belleten, 59-157.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati 3.C. (Ed. Yılmaz, E;, Demir, N.). Ankara: Tüba Yayınları.
• Timurtaş, F., K. (2013). Makaleler (Dil ve Edebiyat İncelemeleri) (Haz. Özkan, M.). Ankara: TDK yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H., Kanatlı, R., (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK yayınları.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2012b). Harezm Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Üstüner, A. (2015). Türkçenin Tarihî Gelişmesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat yayınları.
• Üşenmez, E. (2014). Eski Anadolu Türkçesinde Arkaik (Eski) Öğeler. İstanbul: Akademik Kitaplar Yayınevi.
• Vardar, B. (Ed.), (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi. Ankara: TDK yayınları.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
• Yılmaz, E. (2014). Temel Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Pegem Akademi.
• Yılmazkaya, E. (2017). “Eskicil / Eskicillik Kavramları ve Çuvaşça Üzerine”, The Journal of Academic Social Science Studies, Sayı 55, s. 145-153.
• https://sozluk.gov.tr 13.08.2024
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tarama.jsp 17.07.2024