Osmanlı Modernleşmesine Yapısal-İşlevselci Bir Bakış

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 165 - 176, 15.06.2021

Emre Aktürk , Ahmet Özalp

https://doi.org/10.47948/efad.919946

Öz

Bütün dünya tarihi göz önüne alındığında Osmanlılar, 600 yılı aşkın bir ömre sahip olabilmiş büyük imparatorluklardandır. Osmanlıları böylesine uzun ömürlü ve etkili kılan şeylerin başında, toplumun sosyo-ekonomik düzen ve zihniyeti gelmektedir. Ancak, klasik sosyo-ekonomik düzen ve zihniyet anlayışı zayıflamış devletin ilerlemesini durdurmuş ve Osmanlılar çağdaşları karşısında geri kalmaya başlamıştır. Daha açık bir deyişle gerilemede, teknik yoksunluk ve kaynak eksikliğinden evvel, toplumsal düzen ve zihniyet anlayışının yara alması etkili olmuştur. Osmanlılar üzerine yapılan çalışmaların ve araştırmaların çoğunluğu, devletin sosyo-ekonomik tarihini ikinci plana atarak, savaşlar, fetihler ve antlaşmalar tarihi yazma eğilimindedirler. Ancak bu milliyetçi tarih anlayışı son zamanlarda yerini daha objektif ve çok yönlü tarih anlayışlarına bırakmıştır. Bu çalışmanın konusu, Osmanlı’nın sosyo-ekonomik zihniyetini, işlevselci teorinin yaklaşım ve kavramlarını kullanarak analiz etmek ve sanayileş(e)meme ve kapitalistleş(e)memenin cevaplarını bu zihniyet üzerinden anlamaya ve açıklamaya çalışmaktır. Böylesi bir çalışmanın yapılmasındaki temel amaç, Osmanlı’nın sosyo-ekonomik zihniyetinin belirginleştirilmesi yoluyla, aslında sanayileşememe ya da modernleşememe handikaplarına sosyolojik bazı cevaplar ve argümanlar bulmaktır. Osmanlı’nın neden sanayileşemediği ya da modernleşme yarışından nasıl geri kaldığı sorularına bugüne kadar verilen ve aranan cevaplar, çoğunlukla teknik altyapı eksikliği ve kaynak yokluğu gibi argümanları dikkate almışlardır. İşte bu çalışma da Osmanlı’nın bu geri geri kalmış ya da bırakılmış hâline, toplumsal zihniyeti açıklama çabası içinde cevaplar aramasından dolayı, diğer çalışmalardan ayrılmakta ve önemi ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmanın bir diğer amacı da Osmanlıların denge ve düzen unsurlarını gözeterek inşa etmiş olduğu devlet ve toplum yapısını, işlevselci teorinin önermeleriyle analize tabi tutmaktır. Çalışmada, Osmanlı’nın klasik dönemindeki (15. ve 17. yy) sosyo-ekonomik zihniyetine odaklanılmaktadır. Osmanlı’nın 600 yılı aşkın ömrü düşünüldüğünde, tüm ömrüne tek bir zihniyetin kaskatı bir şekilde hâkim olduğunu iddia etmek oldukça zordur. Bu yüzden, bu çalışmada, kendisini, Osmanlı’nın klasik dönemi olarak kabul edilen 15. ve 17. yy. ile sınırlandırmakta, ortaya koyulan bu sosyo-ekonomik düzen ve zihniyet ile devletin sanayileşememesi ve kapitalizme geçişinde sorunlar yaşaması tartışılmaktadır. Verilerini literatür taraması üzerinden elde edilen bu tartışmanın sonrasında ise, devletin sanayileşme ve kapitalistleşme gibi kapsamlı bir değişim hikâyesi yazamamasının sebebini, Weber’in rasyonalist değişim teorisinden faydalanılarak açıklanmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zihniyet, Değişim Teorisi, Osmanlı Tarihi, İşlevselcilik

Kaynakça

• Abrahamson, M. (1990). İşlevselcilik. (N. Çelebi, Çev.) Konya: Sebat Ofset.
• Belge, M. (2008). Osmanlı'da Kurumlar ve Kültür (2. b.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bulut, M. (2012). Osmanlı Ekonomi Politiği'ne Yeniden Bir Bakış. Bilig Dergisi, (62), ss. 63-96.
• Genç, M. (2014). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi (11. b.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gruzinski, S. (2019). Orada Saat Kaç? 16. Yüzyılda Dünyayı Bilme Arzusu (2. b.). (Çev. Ö. Doğan) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-1 (27. b.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İnalcık, H., & Quataert, D. (2004). Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (2. b., Cilt 1.). (H. Berktay, Çev.) İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Kaçmazoğlı, H. B. (2020). Türk Sosyolojisinde Temalar: Doğu-Batı Çatışması (2. b.). İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Kızılçelik, S. (2007). Batı Sosyolojisini Yeniden Düşünmek Cilt 2: Burjuva Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Lewis, B. (2020). Hata Neredeydi? Doğu'nun 300 Yıldır Cevabını Aradığı Soru. (M. M. Özeren, Çev.) İstanbul: Kronik Kitap.
• Mahçupyan, E. (1999). Osmanlı Dünyasının Zihni Temelleri Üzerine. Doğu Batı Dergisi (8), ss. 49-68.
• Meriç, C. (1994). Bir Dünyanın Eşiğinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Moore, W. (2002). İşlevselcilik. T. (İçinde: Bottomore, & R. Nisbet), Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi (Ş. Tekeli, Çev., s. 327-368). Ankara: Ayraç Yayınevi.
• Nisbett, R. E. (2015). Düşüncenin Coğrafyası. (G. Çağalı Güven, Çev.) İstanbul: Varlık Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2009). Osmanlı'da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar. (Editör: T. Bora, & M. Gültekingil), Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce (Cilt. 1, s. 37-41). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2007). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914 (4. b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sanandaji, N. (2020). Kapitalizmin Doğduğu Yer: Orta Doğu. (Çev. A. Uzun) Ankara: Liberte Yayınları.
• Shayegan, D. (1991). Yaralı Bilinç Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni. (H. Bayrı, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Slattery, M. (2018). Sosyolojide Temel Fikirler (10. b.). (Çev. Ö. Balkız, G. Demiriz, H. Harlak, C. Özdemir, Ş. Özkan, & Ü. Tatlıcan) Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Şener, S. (2007). Osmanlı Sanayileşme Süreci ve Bu Süreçte Özel Girişimin Rolü. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (3), s. 56-90.
• Toprak, Z. (1988). İktisat Tarihi. S. Akşin içinde, Türkiye Tarihi (3). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Tanpınar, H. A. (2018). Beş Şehir (42. b.), İstanbul: Dergah Yayınları.
• Turner, B. (1997). Max Weber ve İslam. (Y. Aktay, Çev.) Ankara: Vadi Yayınları.
• Ülgener, S. (1981). Dünü ve Bugünü ile Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı. İstanbul: Der Yayınları.