Erkân-ı Erbaa: 30 Mayıs 1876 Bürokratik Darbesi'nin Organizatörleri

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 62 - 86, 15.06.2022

İbrahim Satı

https://doi.org/10.47948/efad.1103753

Öz

Sultan Abdülaziz’in hükümdarlığının son yıllarında sık sık sadrazam ile vükela değişikliği yaşandı ve Balkanlarda isyanlar görüldü. Tanzimat hareketinin gereği olan reformların devam ettirilmemesi Yeni Osmanlı muhalefetini doğurdu, kendisinin yerine alternatifler aranmasına yol açtı. Hem Abdülaziz’e karşı şahsi hınçları hem de devletin içinde bulunduğu kötü vaziyetin ortadan kaldırılmasını Abdülaziz’i devirmekte gören Erkân-ı Erbaa adlı dörtlü komite teşekkül etti. Karakter yapıları itibari ile birbirine benzemeyen ancak Abdülaziz’i devirme emelinde birleşen bu zevat, iktidar değişim aracı olarak darbeyi yeniden gündeme taşıdı. Medrese talebelerinin ayaklanması ile Seraskerliğe Hüseyin Avni Paşa, Meclis-i Vükelâ üyeliğine Midhat Paşa, Sadarete Mehmed Rüşdü Paşa, Şeyhülislamlığa ise Hayrullah Efendi getirildi. Bu durum devlette bürokratik olarak önemli mevkilere kavuşmuş olan Erkân-ı Erbaa’ya darbe emellerine ulaşmak için büyük bir fırsat verdi. Nitekim bu makamlara gelmelerinden on sekiz gün sonra tertipledikleri darbe ile Abdülaziz tahttan indirildi ve yerine Veliaht Murad padişah yapıldı. Erkân-ı Erbaa darbe konusunda hemfikir olsa da devlet yönetimi konusunda farklı düşüncelere sahipti. Bu görüş ayrılığı tahta geçirdikleri V. Murad’ın hastalığı ile birleşince siyasî ve idarî istikrarsızlık meydana geldi. Bu cümleden olarak darbe eyleminin tabiatı gereği, ortaya çıkan iktidar paylaşımı ve idarî düzenin yeniden kurulma meselesi beraberinde siyasî bir kargaşa meydana getirdi. Öte yandan 30 Mayıs 1876 Darbesi’nin bürokratik elit diye nitelendirilen Erkân-ı Erbaa tarafından başarılmış olması yakın dönem siyasi tarihimizde yaşanacak darbe hareketlerine ilham ve cesaret verecek kötü bir geleneği başlattı. Çalışmanın temel referans noktasını Abdülaziz’i deviren Erkân-ı Erbaa’nın kimler olduğu, darbe eylemine neden kalkıştıkları, bu eylemi nasıl gerçekleştirdikleri oluşturmaktadır. Bu bağlamda Erkân-ı Erbaa’nın kendileri ve darbe eylemine kalkışma nedenleri hakkında farklı görüşlere yer verilerek bir sentez geliştirildi. Makale sonucunda elde edilen bulgulara göre, 30 Mayıs 1876 Bürokratik Darbesi’nin Osmanlı Devleti’nde meydana gelen darbeler arasında benzer özellikler taşıdığı tespit edildi.

Anahtar Kelimeler

Erkân-ı Erbaa, Sultan Abdülaziz, darbe/hal’, fetva

Erkan-i Erbaa: Organizers of the 30 May 1876 Bureaucratic Coup

Öz

In the last years of Sultan Abdulaziz's reign, there were frequent changes in grand viziers and ministers, and rebellions were observed in the Balkans. The failure to continue the reforms required by the Tanzimat movement appeared the New Ottoman opposition, which led to the search for alternatives to replace himself. A four-party committee called Erkan-i Erbaa was formed, which saw both the personal resentments against Abdulaziz and the elimination of the state’s bad situation in overthrowing Abdulaziz. Dissimilar in character, but united in the desire to overthrow Abdulaziz, this person brought the coup to the agenda again as a means of power change. With the uprising of the madrasa students, Huseyin Avni Pasha was appointed as seraskier, Midhat Pasha as a member of the council of ministers, Mehmed Rusdu Pasha as the grand vizier, and Hayrullah Efendi as the sheik al-Islam. This situation provided a great opportunity for Erkan-i Erbaa, who had gained bureaucratically important positions in the state, to achieve their coup ambitions. Eighteen days after they came to these authorities, Abdulaziz was dethroned with the coup they organized and Crown Prince Murad was made sultan in his place. Although Erkan-i Erbaa agreed with the coup, they had different opinions on state administration. When this difference of opinion combined with the illness of Murad V, whom they enthroned, political and administrative instability occurred. In this context, the issue of power-sharing and re-establishment of the administrative order, which emerged as a result of the nature of the coup act, brings political turmoil. On the other hand, the success of the 30 May 1876 Coup by Erkan-i Erbaa, who is described as the bureaucratic elite, started a bad tradition that will inspire and encourage the coup movements in our recent political history. The main reference point of the study is who the Erkan-i Erbaa, who overthrew Abdulaziz, was, why they attempted the coup, and how they carried out this action. In this context, a synthesis was developed by referring to different opinions about Erkan-i Erbaa themselves and the reasons for the coup attempt. Conforming to the findings obtained as a result of the article, it was determined that the Bureaucratic Coup of 30 May 1876 had similar characteristics to the coups that took place in the Ottoman State.

Anahtar Kelimeler

Erkan-i Erbaa, Sultan Abdulaziz, coup/dethrone, fatwa

Kaynakça

• BOA. İ.DUİT. nr. 190-41. BOA. Y.EE. nr. 21-28/2.
• Abdurrahman Şeref.(1985). Tarih Musahabeleri, (E. Koray Sad.). Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Afyoncu, E., Önal, A., & Demir, U.(2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri İsyanlar Ve Darbeler. İstanbul, Yeditepe Yayınevi.
• Ahmed Cevdet Paşa.(1980). Ma’rûzât, (Y. Halaçoğlu Haz.). İstanbul, Çağrı Yayınları.
• Ahmed Saib.(1320). Vak’a-i Sultan Abdülaziz, Mısır.
• Ahmed Saib.(1326). Tarih-i Sultan Murad-ı Hâmis, (İkinci Tab’). Mısır, Hindiye Matbaası.
• Ahmet Mithat Efendi.(2013). Üss-i İnkılap, (İ. N. Uysal Haz.). İstanbul, Dergâh Yayınları.
• Akkurt, İ.(2014). Fetvanın Gücü: İki Padişah’ı Tahtından İndiren Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi, İstanbul, Yeditepe Yayınevi.
• Akyıldız, A.(2003). Meclis-i Vükelâ. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. 28, ss. 251-53). Ankara, TDV Yayınları.
• Ali Vasıb Efendi. (2005). Bir Şehzadenin Hatıratı, Vatan ve Menfâda Gördüklerim ve İşittiklerim, (O. S. Osmanoğlu, Yay. Haz). İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Alkan, M.Ö.(2017). Darpsız Darbesiz Demokrasi. M. Ö. Alkan, (Haz.), Osmanlı’dan Günümüze Darbeler, (ss.vii-xvi), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aydın, M. Â.(1997). Hal’. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. 15, ss. 218-221). İstanbul, TDV Yayınları.
• Beydilli, K.(1989). Alemdar Mustafa Paşa. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.2, ss.364-365) İstanbul, TDV Yayınları.
• Beydilli, K.(2001). Kabakçı İsyanı. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.24, ss.8-9) İstanbul, TDV Yayınları.
• Beydilli, K.(2009). Selim III. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.36, ss.420-425) İstanbul, TDV Yayınları.
• Bilgegil, M. K.(1976).Yakın Çağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar I Yeni Osmanlılar, Ankara, Baylan Matbaası.
• Cevdet Paşa.(1991).Tezakir 40-Tetimme, (C. Baysun, Yay.). Ankara, TTK Basımevi.
• Çelik, H. İ.(2016). Bürokratik Darbe Geleneğinin Kökenleri (Kuleli Vakası ve 1876 Darbesi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), 27-78.
• Çetinsaya, G., & Buzpınar, Ş. T.(2005). Midhat Paşa. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.30, ss.7-11). İstanbul, TDV Yayınları.
• Danişmend, İ.H.(1972). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4. İstanbul, Türkiye Yayınevi.
• Davison, R. H.(1963).Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform (1856-1876),C.2. (O.Akınhay, Çev.), İstanbul, Papirüs Yayınevi (1997).
• Durdu, M.(2017). Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa, Yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Ebuzziya Tevfik.(1973a). Yeni Osmanlılar Tarihi, (Ş. Kutlu, Haz.). C. 1. İstanbul, Hürriyet Yayınları.
• Ebuzziya Tevfik.(1973b). Yeni Osmanlılar Tarihi, (Ş. Kutlu, Haz.). C. 2. İstanbul, Hürriyet Yayınları.
• Eldem, E.(2017). Resimli Basında 1876 Darbesi. M. Ö. Alkan, (Haz.), Osmanlı’dan Günümüze Darbeler, (ss.32-40), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Eldem, E.(2019). V. Murad’ın Oğlu Selahaddin Efendi’nin Evrak ve Yazıları: V. Murad ve Cleanthi Scalieri, C.1. İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Esatlı, M. R.(2010). Saray ve Konakların Dilinden Bir Devrin Tarihi, (İ. Dervişoğlu, Haz.). İstanbul, Bengi Yayınları.
• Finkel, C.(2005). Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı, Osmanlı İmparatorluğu’nun Öyküsü 1300-1923, (Z. Kılıç, Çev.). İstanbul, Timaş Yayınları, (2007).
• Gencer, A. İ.(1998). Hüseyin Avni Paşa. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.18, ss.526-527). İstanbul, TDV Yayınları.
• Güner, S.(2018). Yeni Osmanlı Melankolik ve Mason Birader V. Murad (1840-1904), İstanbul, Doğu Kütüphanesi.
• Gürfırat, B.(1967). Pertevniyal Valide Sultan’ın Hatıratı Şergüzeştname. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, 2, 57-59.
• Hüseyin Hıfzı.(1326). Sultan Murad-ı Hamis ve Sebeb-i Hal‘i, Babıâli Caddesi 38 Numaralı Matbaada Tab‘ olunmuştur.
• İnal, İ. M. K.(1341). Hatıra-i Âtıf. Türk Tarih Encümeni Mecmuası, C.15. 7(84), 40-54.
• İnal, İ. M. K.(1982a). Son Sadrazamlar, C. 1. İstanbul, Dergâh Yayınları.
• İnal, İ. M. K.(1982b). Son Sadrazamlar, C. 3. İstanbul, Dergâh Yayınları.
• İpşirli, M.(1998). Hayrullah Efendi İmâm-ı Sultânî. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C. 17, ss.75-76). İstanbul, TDV Yayınları.
• Karal, E. Z.(2003). Osmanlı Tarihi: Islahat Fermanı Devri (1861-1876), C. 7. Ankara, TTK Yayınları.
• Karal, E. Z.(2007a). Osmanlı Tarihi, C. 6. Ankara, TTK Yayınları.
• Karal, E. Z.(2007b). Osmanlı Tarihi, C. 8. Ankara, TTK Yayınları.
• Karateke, H. T.(2017). Padişahım Çok Yaşa, Osmanlı Devletinin Son Yüzyılında Merasimler, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Korkmaz, A.(2016). Midhat Paşa’nın Hayatı, İdari ve Siyasi Faaliyetleri, Yayımlanmış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Kuran, A. B. (2012).Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele. A. Berktay (Ed.) İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kurtaran, U.(2017). Sultan II. Mustafa (1695-1703), Ankara, Siyasal Kitabevi.
• Kurtaran, U.(2018). Sultan I. Mahmud (1730-1754), Ankara, Altınordu Yayınları.
• Küçük, C.(1986). Abdülhamid II. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.1, ss.216-224) İstanbul, TDV Yayınları.
• Küçük, C.(1988). Abdülaziz. Diyanet İslam Ansiklopedisi,(C. 1, ss.179-85). İstanbul, TDV Yayınları.
• Küçük, C.(2006). Murad V. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.31, ss.183-185). İstanbul, TDV Yayınları.
• Lewis, B.(1960). Modern Türkiye’nin Doğuşu, (M. Kıratlı, Çev.). Ankara, TTK Yayınları, (2000).
• Mahmud Celaleddin Paşa.(1979). Mirat-ı Hakikat, (İ. Miroğlu, M. Derin, M. Halacoğlu & Ö. Akdaş, Haz.). C. 1. İstanbul, Tercüman 1001 Eserler Serisi.
• Mardin, Ş.(1962).Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, (M. Türköne, F. Unan & İ. Erdoğan, Çev; Ö. Laçiner Yay. Haz.). İstanbul, İletişim Yayınları (1996).
• Mehmed Memduh.(1990). Tanzimattan Meşrutiyete 1 Mir‘âtı Şu‘ûnât, (H. Develi, Sad.). İstanbul, Nehir Yayınları.
• Midhat Paşa.(1997). Midhat Paşa’nın Hatıraları I, Hayatım İbret Olsun (Tabsıra-i İbret), (O.S. Kocahanoğlu, Haz.). İstanbul, Temel Yayınları.
• Ortaylı, İ.(2005). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, Alkım Yayınevi.
• Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:145. (2016). Hatt-ı Rikkat Padişah Hanımları ve Kızlarının El Yazıları, (S. Çuluk, S. Satar, S. Kaynar & M. Kırış, Yay. Haz). İstanbul, Seçil Ofset.
• Özcan, A.(2007).Otuz Bir Mart Vak’ası. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.34, ss.9-11) İstanbul, TDV Yayınları.
• Özcan, A. (Red.).(1996). Siyasi Tarih: Sultan Abdülaziz Dönemi 1861-1876. Osmanlı Ansiklopedisi: Tarih/Medeniyet/Kültür, (B. Şahin, Gen. Yay. Yön.). (C.6, ss.176-229). İstanbul, İz Yayıncılık.
• Öztuna, Y.(2006). Bir Darbenin Anatomisi, İstanbul, Babıali Kültür Yayıncılık.
• Peker, Ş.(2018).Sultan Abdülaziz’in Tahttan İndirilmesinin Ekonomik ve Siyasi Sebepleri. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5(14), 625-635.
• Sakaoğlu, N. (2015). Bu Mülkün Sultanları, İstanbul, Alfa Yayınları.
• Sakaoğlu, N.(1994). Murad V. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (C. 5, ss.510-513). İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Saydam, A. (2006). Mütercim Rüşdü Paşa. Diyanet İslam Ansiklopedisi, (C.32, ss.202-203), İstanbul, TDV Yayınları.
• Sertoğlu, M.(1972). Mufassal Osmanlı Tarihi, C.6. İstanbul, Güven Yayınevi.
• Shaw, E. K. (1985). Midhat Paşa. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, (C.5, ss.1299-1303). İstanbul, İletişim Yayınları.
• Shaw, S. J. & Shaw, E. K. (1977). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C.2. (M. Harmancı, Çev.). İstanbul, e Yayınları (1983).
• Süleyman Kani.(1933a). Saray ve Babıali’nin İç Yüzü: Sultan Murat: Kürekleri Kuvvetli Çeksinler Kayık Durmasın, Dedi. Akşam, 8 Teşrin-i evvel (Ekim), s. 8.
• Süleyman Kani.(1933b). Saray ve Babıali’nin İç Yüzü: Vatanperverlerin Bütün Ümidi Sizdedir. Siz İse Şimdiden. Akşam, 15 Teşrin-i evvel (Ekim), s. 10.
• Süleyman Kani.(1933c). Saray ve Babıali’nin İç Yüzü: Ben Ellerinizi Kavuşturup Karşımda İki Büklüm Durmanızı İstemem. Akşam, 17 Teşrin-i evvel (Ekim), s.10.
• Süleyman Paşa & Sir Henry Elliot (2007). Emperyalizmin Hükümet Darbesi Abdülaziz’in Tahttan İndirilmesi, (F. Yılmaz, Haz.). Ankara, Berikan Yayınları.
• Süleyman Paşa.(1326). Hiss-i İnkılab Yahud Sultan Abdülaziz’in Hal‘i ile Sultan Murad-ı Hamis’in Cülûsu, İstanbul, Tanin Matbaası.
• Şehsuvaroğlu, H. Y.(1949). Sultan Aziz Hususi, Siyasi Hayatı Devri ve Ölümü, ( İ. H. Çığıraçan, Naşiri). İstanbul, Hilmi Kitabevi.
• Şehsuvaroğlu, H. Y.(1950). Beşinci Murat, Resimli Tarih Mecmuası, 10, 364-366.
• Terzi, A.(2011). Sarayda İktidar Mücadelesi Saray Mücevher İktidar, İstanbul, Timaş Yayınları.
• Tevfik Nureddin.(1324). Sultan Murad’ın Cülûs ve Hal’i, Kostantiniye, Karabet Matbası.
• Turan, T. (2019). İspanyolların Gözünden Osmanlı Devleti’nde 1876 Darbeleri ve II. Abdülhamid’in Tahta Çıkışı. Tarih Araştırmaları Dergisi, 38 (65) , 279-302
• Uysal, M. A. (2014). Hüseyin Avni Paşa (1820-1876), Yayımlanmış doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Uzunçarşılı, İ. H.( 1979). Murad V. İslam Ansiklopedisi, (3.bs. C. 8, ss.647-651). İstanbul, Milli Eğitim.
• Uzunçarşılı, İ. H.(1950). Midhat Paşa ve Taif Mahkumları, Ankara, TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H.(1967). Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Ankara, TTK Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H.(1987). Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dâir Vesikalar, Ankara, TTK Yayınları.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri (t.y.). 27.12.2021 tarihinde http://sozluk.gov.tr/ adresinden erişildi.