Augustus Le Messurier’in Notlarıyla 19. Yüzyıl Buhara’sında Rus Nüfuzunun Etkileri

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 551 - 568, 25.12.2025

Furkan Külünk

Öz

Augustus Le Messurier, 19. yüzyılda Türkistan’a keşif amacıyla gönderilen İngiliz subaylardan biriydi. 1887 yılındaki keşif gezisine dair kaleme aldığı From London to Bukhara and Ride Through Persia adlı eserinde Türkistan’daki Rus varlığının etkilerini ortaya koyan İngiliz albay, Buhara’yı merkeze aldığı anlatısında bölgedeki demiryolu ağları, iletişim, ticaret ve su kaynakları gibi stratejik öneme sahip birçok konuda bilgiler aktarmıştır. Bu seyahatin, Çarlık Rusya’nın Türkistan hanlıkları üzerinde hakimiyet kurduğu bir dönemde gerçekleşmiş olması Türkistan ve Buhara Emirliği özelinde Rus etkisinin sınırlarının anlaşılması açısından önemlidir. Nitekim İngiliz albayın gözlemleri, Buhara’da ulaşım ve iletişim koşullarının Rus etkisiyle nasıl dönüştüğünü göstermektedir. Le Messurier’in aynı zamanda mühendis olması ve bölgedeki Rus demiryolu çalışmalarını teknik bir gözle incelemesi, ayrıntılı bir değerlendirme ve raporun ortaya çıkmasını sağlamıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında İngiltere’nin Türkistan’a yönelik keşif politikasının bir ürünü olarak gerçekleşen bu seyahat ve Le Messurier’in eseri, bölgedeki Rus-İngiliz rekabetinin boyutlarını göstermesi bakımından da önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Le Messurier’in eserinde aktardıkları ve İngiliz arşiv belgeleri üzerinden 19. yüzyılın sonlarında Buhara Hanlığı üzerindeki Rus nüfuzunun etkileri incelenmiş olup yerli ve yabancı literatürden de faydalanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Augustus Le Messurier , Türkistan , Buhara , İngiltere , Rusya

The Effects of Russian Influence in 19th Century Bukhara in Augustus Le Messurier’s Notes

Öz

Augustus Le Messurier was one of the British officers sent to Turkestan for reconnaissance in the 19th century. In his 1887 account of his expedition, From London to Bokhara and Ride Through Persia, the British colonel revealed the effects of the Russian presence in Turkestan and provided information on many strategically important issues such as railway networks, communication, trade and water resources in the region. The fact that this trip took place at a time when Tsarist Russia was dominating the Turkestan khanates is important in terms of understanding the limits of Russian influence in Turkestan and the Emirate of Bukhara. Indeed, the British colonel’s observations show how transportation and communication conditions in Bukhara were transformed by Russian influence. The fact that Le Messurier was also an engineer and examined the Russian railway works in the region from a technical point of view led to a detailed evaluation and report. In the second half of the 19th century, this journey and Le Messurier’s work, which took place as a product of England’s exploration policy towards Turkestan, are also important in terms of showing the dimensions of Russian-British rivalry in the region. This study examines the effects of Russian influence on the Emirate of Bukhara in the late 19th century, based on Le Messurier’s narratives and British archival documents, with additional references to both domestic and foreign literature.

Anahtar Kelimeler

Augustus Le Messurier , Turkestan , Bukhara , England , Russia

Kaynakça

• Archive and Primary Sources
• Great Britain. India Office. (1872). Indian Army and Civil Service list: July 1872. W. H. Allen & Co.
• Great Britain. India Office. (1905). The India list and India Office list for 1905. Harrison and Sons.
• IOR/Mss Eur/F111/388. (1905). Military report on Russian Turkistan or Central Asia.
• Lansdell, H. (1885). Russian Central Asia: Including Kuldja, Bokhara, Khiva and Merv (Vol. 1). Sampson Low.
• Le Messurier, A. (1889). From London to Bokhara and a ride through Persia. Richard Bentley and Son.
• Le Messurier, A. (1888). Game, shore, and water birds of India. Thacker, Spink & Co.
• Le Messurier, A. (1880). Kandahar in 1879. W. H. Allen & Co.
• Wolff, J. (1837). Researches and missionary labours among the Jews, Mohammedans, and other sects. Orrin Rogers.
• Periodicals
• Death of Col. Le Messurier. (1916, February 25). Berks and Oxon Advertiser, 6.
• Books and Articles
• Obituary: Colonel Le Messurier. (1916, May). The Geographical Journal, 47(5), 389.
• Obituary: Rev. Henry Lansdell, D. D. (1919, November). The Geographical Journal, 54(5), 327.
• The Trans-Caspian Railway. (1888, July 14). Scientific American, 59(2), 17.
• Azmi, M. R. (1984). Russian expansion in Central Asia and the Afghan question (1865-85). Pakistan Horizon, 37(3), 106-135.
• Becker, S. (1968). Russia’s protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865-1924. Harvard University Press.
• Curzon, G. N. (1889). Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian question. Longmans, Green & Co.
• Çapraz, H. (2011). Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da hâkimiyet kurması. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (24), 51-78.
• Çelik, M. B., & Yazıcı, S. (2013). Büyük Oyun’un iki aktörü ve Osmanlı Devleti. In Ü. Ekin (Ed.), Prof. Dr. Özer Ergenç’e armağan (pp. 140-152). Bilge Kültür Sanat.
• Dijk, K. van. (2015). The great powers and their political and economic rivalries in Asia and the Western Pacific, 1870-1914. Amsterdam University Press.
• Dobson, G. (1890). Russia’s railway advance into Central Asia. W. H. Allen & Co.
• Erdoğan, A. (2020). Türkistan’da Rus işgallerinin bir parçası: Trans-Hazar demiryolu projesi (1879-1903). Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 8(21), 41-60.
• Ganiyev, A. (2020, November 29). Agriculture and trade during the pre-colonial Bukhara Emirate. In Proceedings of Ingenious Global Thoughts: An International Multidisciplinary Scientific Conference (pp. 201-204).
• Graham, S. (1916). Through Russian Central Asia. Cassell and Company.
• Hayit, B. (1975). Türkistan: Rusya ile Çin arasında. Otağ Yayınları.
• Hopkirk, P. (1990). The great game: On secret service in High Asia. John Murray.
• Jo’rayev, I. I. (2024). Bukhara-Russian relations during the period of Amir Abdulahad and Amir Olimkhans. American Journal of Public Diplomacy and International Studies, 2(6), 125-130.
• Joffe, M. (1995). Autocracy, capitalism and empire: The politics of irrigation. The Russian Review, 54(3), 365-388.
• Kerimoğlu, H. (2022). Buhara Emirliği’nde Rus siyasi temsilciliği’nin kurulması ve Nikolay Valeryeviç Çarıkov’un Buhara’daki faaliyetleri (1885-1890). In F. Korkmaz (Ed.), 9. Milletlerarası Türkoloji Kongresi bildiriler kitabı (pp. 701-716). İstanbul University Press.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya tarihi: Başlangıçtan 1917’ye kadar. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Mackenzie, D. (1974). Turkestan’s significance to Russia (1850-1917). The Russian Review, 33(2), 167-188. Mesurier-Foster, R. Le (Ed.). (2010). The rough index to the Le Mesurier family (4th ed.).
• Morrison, A. (2006). Russian rule in Turkestan and the example of British India, c. 1860-1917. The Slavonic and East European Review, 84(4), 666-707.
• Morrison, A. (2017). Beyond the “Great Game”: The Russian origins of the Second Anglo-Afghan War. Modern Asian Studies, 51(3), 686-735.
• Özkan, M. (2021). Buhara Hanlığı (1500-1920). Selenge Yayınları.
• Pierce, R. A. (1960). Russian Central Asia, 1867-1917: A study in colonial rule. University of California Press.
• Saray, M. (1989). The Turkmens in the age of imperialism: A study of the Turkmen people and their incorporation into the Russian Empire. Turkish Historical Society Printing House.
• Skrine, F., & Ross, E. D. (1899). The heart of Asia. Methuen & Co.
• Yaroshevski, D. B. (1987). Russian regionalism in Turkestan. The Slavonic and East European Review, 65(1), 77-100.
• Yetişgin, M. (2014). A history of Turkistan in the nineteenth century: Motives, process and aftermath of Russian invasions. Türk Tarih Kurumu.