Eski Türkçeden Irak (Türkmeneli) Türkçesi Ağızlarına Uzanan Söz Varlığı: Altunköprü ‎Örneği

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 41, 389 - 420, 30.08.2025

Mehmet Kahya

Öz

Öz
Dil, bir topluluğun tarihini, kültürel birikimini ve toplumsal hafızasını yansıtan ‎önemli bir yapıdır. Toplumun deneyimleri, değerleri ve dünya görüşü dil aracılığıyla ‎biçimlenir ve kuşaktan kuşağa aktarılır. Bu aktarımda en temel unsur ise, dilin ‎taşıyıcısı olan söz varlığıdır. Söz varlığı, yalnızca iletişim amacıyla kullanılan bir ‎ögeler bütünü değil, aynı zamanda toplumun tarihsel hafızasını yansıtan bir yapıdır. ‎Her bir kelime, ait olduğu topluluğun geçmişine dair izler taşır ve bu izler, dilin ‎belleği olan söz varlığı aracılığıyla çözümlenebilir.‎
Türk toplulukları tarih boyunca geniş bir coğrafyada hareketlilik göstermiş; bu ‎hareketlilik, Türk dilinin farklı coğrafyalarda çeşitlenmesine ve yerel lehçelerin ‎ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu çeşitlilik, dilin tarihsel gelişimini anlamak ‎açısından önemli veriler sunar. Bu süreci izleyebilmek için özellikle Eski Türkçe ‎dönemine ait kaynaklara ve bu dönemde kullanılan dil özelliklerine başvurmak ‎gereklidir.‎
Bu bağlamda, mevcut çalışmada detaylıca incelenen Altunköprü ağzı, belirgin ‎ölçüde tarihsel nitelikler taşıyan seçkin bir ağız örneği olarak öne çıkmaktadır. Söz ‎konusu ağızda tespit edilen bazı sözcükler hem ses bilimsel yapıları hem de ‎anlamsal derinlikleri açısından Eski Türkçedeki özgün biçimleriyle kayda değer ‎benzerlikler sergilemektedir. Bu durum, Altunköprü ağzını, karşılaştırmalı tarihî dil ‎araştırmaları ve etimolojik incelemeler açısından son derece dikkate değer ve eşsiz ‎bir örnek konumuna getirmektedir.‎
Altunköprü ağzında gözlemlenen bu zengin veriler, yalnızca dilin tarihsel bir ‎çözümleme aracı olarak değil, aynı zamanda çağdaş Türkçenin güncel yapısal ‎özelliklerinin izlerini sürmek açısından da büyük bir önem taşımaktadır. Nitekim, bir ‎dilin bugünkü karmaşık yapısını ve işleyişini tam anlamıyla kavramak, onun uzun ‎tarihsel süreç içinde geçirdiği evreleri ve dönüşümleri derinlemesine anlamakla ‎doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle, Altunköprü ağzına yönelik yapılacak titiz ve ayrıntılı ‎çözümlemeler hem Türkçenin tarihsel gelişimini somut belgelerle ortaya koymak ‎hem de çağdaş dil kullanımındaki bazı yapısal ögelerin kökenini aydınlatarak dil ‎bilim alanına değerli ve özgün katkılar sunacaktır.‎

Anahtar Kelimeler

Arkaizm , Söz varlığı , Eski Türkçe , ‎Altunköprü Merkez Ağzı , Türkmeneli Türkçesi

Vocabulary Extending from Old Turkic to the ‎Dialects ‎of Iraqi (Turkmeneli) Turkish: The Case of ‎Altunköprü

Öz

Language is a crucial structure that reflects a community's history, cultural ‎accumulation, and social memory. A society's experiences, values, and worldview ‎are shaped through language and passed down from generation to generation. The ‎most fundamental element in this transmission is vocabulary, the carrier of ‎language. Vocabulary isn't just a collection of elements used for communication; it's ‎also a structure that mirrors a society's historical memory. Each word carries traces ‎of the community's past, and these traces can be analyzed through vocabulary, the ‎very memory of language.‎
Throughout history, Turkish communities have shown great mobility across vast ‎geographies. This movement has led to the diversification of the Turkish language ‎in different regions and the emergence of local dialects. This diversity offers ‎significant data for understanding the historical development of the language. To ‎trace this process, it's essential to consult sources from the Old Turkish period and ‎the linguistic features used during that time.‎
In this context, the Altunköprü dialect, thoroughly examined in this study, stands ‎out as a distinctive dialect example carrying notable historical characteristics. Some ‎words identified in this dialect show considerable similarities in both their ‎phonological structure and semantic depth with their original forms in Old Turkish. ‎This makes the Altunköprü dialect a highly noteworthy and unique example for ‎comparative historical linguistics research and etymological investigations.‎
The rich data observed in the Altunköprü dialect isn't just a tool for historical ‎analysis; it also holds great importance for tracing the current structural features of ‎contemporary Turkish. Indeed, fully grasping a language's complex structure and ‎function today is directly related to understanding the stages and transformations it ‎has undergone throughout its long historical process. Therefore, meticulous and ‎detailed analyses of the Altunköprü dialect will offer valuable and original ‎contributions to the field of linguistics, both by documenting the historical ‎development of Turkish and by shedding light on the origins of certain structural ‎elements in modern language use.‎

Anahtar Kelimeler

Archaism , Vocabulary , Old Turkic , ‎Altunköprü Central Dialect , Turkmeneli Turkish

Kaynakça

• Ağca, F. (2009). “11-12. Yüzyıllara Ait Maniheist-Budist ve İslami Türkçe Metinlerin Ses ve Şekil ‎Özelliklerine Göre Eski Türkçe Kavramı ve Sınırları. Türk Kültürü, 1-47.‎
• Aksan, D. (2004). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.‎
• Argunşah, M., & Güner, G. (2008). Divânü Lügâti’t-Türk‟ te Geçen baδram-bayram Kelimesinin ‎Etimolojisi Üzerine. Uluslararası Doğumunun 1000. Yıl Dönümünde Kaşgarlı Mahmud ve ‎Divanü Lugati’t-Türk Bilgi Şöleni.‎
• Ata, A. (2011). Orhun Türkçesi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.‎
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.‎
• Baş, B. (2006). Yayımlanmamış Doktora Tezi: 1985-2005 Yılları Arasında Çocuk Edebiyatı Sahasında Yazılmış Tahkiyeli Metinlerin Söz ‎Varlığı Üzerine Bir Araştırma. Gazi Üniversitesi.‎
• BOA, B. O. (1993). Musul-Kerkük ile Arşiv Belgeleri. Ankara: Yay. No: 11.‎
• Bulgar Ulusal Radyo Haberleri. (2025, 6 23). ‎https://bnr.bg/tr/post/101494107#:~:text=%C4%B0%C3%A7%20ve%20kuzey%20b%C3%B6lgelerde%20susam,susam%20g%C3%BCne%C5%9Fi%20seven%20bir%20bitkidir. adresinden alındı
• Buluç, S. (2017), Kerkük Hoyrat ve Manilerinde Başlıca Ağız Özellikleri. TDK Yayınları (s. 109-118).‎
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk Dili Tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları.‎
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford.‎
• El-Azzavi, A. (1939). Tarihü'l-Irak Beyne İhtilaleyn. Bağdat: El-Tafayyus Yayınları.‎
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: ‎Türk Dil Kurumu.‎
• Erdal, M. (2004). A Grammar Of Old Turkıc. Leiden: Brill.‎
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.‎
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.‎
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil ‎Kurumu Yayınları.‎
• Hatiboğlu, V. (1972). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Hengimen, M. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu ‎Yayınları.‎
• Hirik, E. (2025, 07 02). Türk Dil Kurumu Köken Bilgisi Sözlüğü (Deneme Sürümü): ‎https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Hürmüzlü, H. (2013). Irak Türkmen Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türkmeneli İşbirliği ve Kültür Vakfı ‎Yayınları.‎
• İmer, K., Kocaman, A., & Özsoy, S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Yayınevi.‎
• Jasim, J. (2016). Yayımlanmamış Doktora Tezi: Kerkük Merkez Ağızlarının Diğer Irak Türk Ağızlarıyla Karşılaştırmalı Ses Bilgisi‎‎. Ankara Üniversitesi.‎
• Kahıyah, M. (2022). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi: Irak Türkmen Türkçesi Dakuk Merkez Ağzı. ‎Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi. ‎
• Kakaç, M. D. (2024). Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca Kayıtlı İsimlerin Eski Anadolu Türkçesindeki ‎Durumu. BABUR Research, 95-115.‎
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Karahan, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Karatay, H. (2019). Dil Eğitiminin Temel Kavramları. Ankara: Asos Yayınları.‎
• Kemali, U., & Sinjar, A. (2017). Irak Yönetimi Altında Türkmenler (1918-2003). Ankara: Atatürk ‎Araştırma Merkezi Yayınları.‎
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.‎
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Othman, S. (2021). Yayımlanmamış ‎Yüksek Lisans Tezi: Irak Türkmen Türkçesi-Altunköprü Merkez Ağzından Derlemeler. Kocaeli Üniversitesi. ‎
• Ölmez, M. (2003). Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu: ‎Mustafa Canpolat Armağanı. Ankara.‎
• Ölmez, M. (2012). Orhun-Uygur Hanlığı Dönemi-Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları-Metin-Çeviri-‎Sözlük. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.‎
• Öztürk, J. (2003). Ses Değişikliği Geçiren Kelimelerin Yazı Dilindeki Eski Şekilleri. Hatay: Güneyde ‎Kültür.‎
• Saatçi, Ö. (2018). Fono-Semantik Ayrılaşma/Arkaiklik Bağlamında Irak Türkmen Ağızların: Ācı(u)ġ, ‎ʽecci, ʽeccüg(k). Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, 65-76.‎
• Saatçi, Ö. (2020). Yayımlanmamış Doktora Tezi: Dilde Arkaiklik Olgusu Ve Irak Türkmen Ağızlarındaki Dil Unsurlarının Arkaiklik ‎Bağlamında İncelenmesi. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi.‎
• Salar, E. (2025, 6 21). Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Köken Bilgisi Sözlüğü (Deneme Sürümü): ‎https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Sertkaya, O. F. (2012). Tagar ve Tagarçık Kelimeleri Hakkında veya Torba ve Torbalamak Üzerine Yeni ‎Açıklamalar. Türk Dili: Dil ve Edebiyat Dergisi, 84-90.‎
• TDK. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.‎
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Türk Diileri Araştırmaları Dizisi Yayınları.‎
• Tekin, T. (1998). Orhun Yazıtları. İstanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık.‎
• Tietze, A. (2016a). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Cilt 8). Ankara: Ses Reklam ‎Matbaacılık Yayınları.‎
• Tietze, A. (2016b). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Cilt 1). Ankara: Ses Reklam ‎Matbaacılık Yayınları.‎
• Tietze, A. (2019c). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Cilt 9). Ankara: Türkiye Bilimler ‎Akademisi Yayınları.‎
• Türk Dil Kurumu. (2025, 6 29). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu. (2025, 6 29). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu. (2025, 6 23). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu. (2025, 6 30). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu. (2025, 7 1). Güncel Türkçe Sözlük: https://sozluk.gov.tr/ adresinden alındı
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.‎
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen: Göttingen Üniversitesi Yayınları.‎