Üniversite Felsefesi: Üniversitenin Epistemolojik, Ontolojik, Etik Temelleri ve Felsefi Gerekliliği

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: Özel Sayı: Türkiye’de Yükseköğretimin Yeniden Yapılandırılması: Yeniklikler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Kongresi, 117 - 140, 06.11.2025

Ahmet Yayla

Öz

Bu makale, üniversitenin yalnızca bilgi aktaran teknik bir kurum değil; aynı zamanda hakikati arayan, anlam üreten ve insanı bütün yönleriyle geliştirmeyi amaçlayan felsefi bir yapı olduğunu savunmaktadır. Üniversitenin epistemolojik boyutu, bilginin ne olduğu, nasıl üretildiği ve hakikatle ilişkisi üzerine düşünmeyi gerektirirken; ontolojik boyut, bireyin varlıkla kurduğu ilişkiyi ve anlam arayışını ön plana çıkarır. Etik perspektif ise, bilginin hangi değerler temelinde üretildiği ve topluma nasıl bir sorumlulukla sunulduğu sorularına odaklanır. Makale, modern üniversitelerin neoliberal dönüşümle birlikte bu felsefi boyutlardan uzaklaştığını; bilgi üretiminin giderek ekonomik fayda ve performans ölçütlerine indirgenerek anlamdan, erdemden ve hakikatten koptuğunu tartışmaktadır. Bu bağlamda çalışma, üniversitenin yeniden felsefi bir zeminde inşa edilmesini, bilgelik, erdem ve insan-ı kâmil gibi kavramlar temelinde yeniden düşünülmesini önermektedir. İbn Sînâ, Farabî, Gazzâlî ve Mevlânâ gibi düşünürlerin yanı sıra Batı düşüncesinden Heidegger, Jaspers, Derrida ve Kant gibi filozofların görüşleri bağlamında üniversite hem entelektüel hem de ahlaki bir olgunlaşma mekânı olarak ele alınmaktadır. Sonuç olarak, felsefesi olmayan üniversite insanı bütüncül biçimde eğitme misyonundan uzaklaşacak ve anlam krizine sürüklenecektir. Derleme niteliğindeki bu çalışma, nitel araştırma desenlerinden doküman analizi ile hermenötik yorumlama yöntemlerini bir araya getirerek gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın yöntemi, doğası gereği felsefi ve kuramsal olup herhangi bir nicel veri ya da istatistiksel analiz içermemektedir. Kullanılan kaynaklar birincil (klasik felsefi metinler) ve ikincil (çağdaş akademik yayınlar, makaleler ve kuramsal analizler) olmak üzere sınıflandırılmış; bu kaynaklardan elde edilen düşünceler, felsefi içerik çözümlemesi ile değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üniversite felsefesi , hakikat , insan-ı kâmil

University Philosophy: The Epistemological, Ontological, and Ethical Foundations of the University and Its Philosophical Necessity

Öz

This article argues that the university is not merely a technical institution that transmits knowledge; it is also a philosophical structure that seeks truth, produces meaning, and aims to develop the individual in all aspects. The epistemological dimension of the university requires contemplation on what knowledge is, how it is produced, and its relationship with truth; while the ontological dimension highlights the individual's relationship with existence and the quest for meaning. The ethical perspective, on the other hand, focuses on the questions of what values knowledge is produced upon and how it is presented to society with a sense of responsibility. The article discusses how modern universities have distanced themselves from these philosophical dimensions with the neoliberal transformation; it argues that the production of knowledge has increasingly been reduced to economic benefit and performance metrics, losing its meaning, virtue, and truth. In this context, the study proposes that the university be reconstructed on a philosophical foundation, rethought based on concepts such as wisdom, virtue, and the ideal human. In the context of the views of thinkers such as Ibn Sina, Farabi, Ghazali, and Mevlana, as well as philosophers from Western thought like Heidegger, Jaspers, Derrida, and Kant, the university is considered both an intellectual and a moral maturation space. As a result, the university, devoid of philosophy, will drift away from its mission of holistic education and be plunged into a crisis of meaning.

Anahtar Kelimeler

University Philosophy , truth , insanı kamil

Kaynakça

• Akpınar, B., & Köksalan, B. (2024). Eğitimde maarif ve müfredat yenileme ihtiyacı: Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli üzerinden teorik bir analiz. Journal of History School (JOHS), 17(68), 27–48. https://doi. org/10.29228/joh.74735
• Akpınar, B., Özer, B., Oral, B., & Köksalan, B. (2024). Türkiye Yüzyılı Maarif Modeli’nin program ge liştirme ve felsefi düzlemden analizi. EKEV Akademi Dergisi, 99, 59–73. https://doi.org/10.17753/ sosekev.1489135
• Akpınar, B. (2023). Gazali ve eğitim. B. Akpınar, B. Oral, & B. Özer (Ed.), Maarif düşüncemizin kuramsal temelleri-I içinde (ss. 221–236). Pegem Akademi.
• Arendt, H. (2012). Eğitimdeki kriz (B. S. Şener & O. E. Kara, Çev.; 4. baskı). Geçmiş ve gelecek arasında içinde (ss. 241–269). İletişim Yayınları. https://iletisim.com.tr/Images/UserFiles/Documents/Gal lery/gecmisle-gelecek-arasinda.pdf
• Baudrillard, J. (2003). Simülakrlar ve simülasyon (O. Adanır, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Berk, Ş., & Özer, B. (2024). “Türkiye Yüzyılı” Maarif Modeli (TYMM) öğretim programlarına ilişkin düşün celer. Journal of History School, 73, 3241–3256. https://doi.org/10.29228/joh.78177
• Bilgili, A. S. (2016). Üniversitelerde bilimsel/akademik özerklik ve özgürlük hakkında bir değerlendirme. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20(1), 1–15.
• Buber, M. (2003). Ben ve sen (İ. Palsay, Çev.). Kitabiyat Yayınevi.
• Chittick, W. C. (1989). The Sufi path of knowledge: Ibn al-‘Arabi’s metaphysics of imagination. SUNY Press.
• Çiçek, H. (2016). Üniversite: Hakikat arayışının mekanı. N. Tozlu, V. Taşdelen, & M. Önal (Ed.), Dünyada ve Türkiye’de üniversite içinde (ss. 35–47). Bayburt Üniversitesi Yayınları.
• Derrida, J. (2001). The future of the profession or the university without condition. In T. Cohen (Ed.), Jacques Derrida and the humanities: A critical reader (pp. 11–22). Stanford University Press. https://law.uni melb.edu.au/__data/assets/pdf_file/0005/3441227/5.Jacques_Derrida_and_the_Humanities_A_Cri tical_Read..._CHAPTER_1_The_future_of_the_profession_or_the_university_without_condi....pdf
• Dewey, J. (1996). Demokrasi ve eğitim (M. S. Otaran, Çev.). Başarı Yayıncılık.
• Ergün, M. (2023). Mevlana’nın eğitim görüşleri. B. Akpınar, B. Oral, & B. Özer (Ed.), Maarif düşüncemizin kuramsal temelleri-I içinde (ss. 291–326). Pegem Akademi.
• Fârâbî. (2018). El-Medinetü’l-Fazıla: Tanrı, alem, insan (Y. Aydınlı, Çev.). Litera Yayıncılık.
• Foucault, M. (2000). Hapishanenin doğuşu (M. A. Kılıçbay, Çev.). İmge Kitabevi Yayınları.
• Freire, P. (2010). Ezilenlerin pedagojisi (D. Hattatoğlu & E. Özbek, Çev.; 7. baskı). Ayrıntı Yayınları.
• Fromm, E. (1997). Sahip olmak ya da olmamak (A. Arıtan, Çev.). Arıtan Yayınevi.
• Gadamer, H.-G. (2023). Hakikat ve yöntem (H. Arslan, Çev.). Paradigma Yayınları.
• Gadamer, H.-G., Heidegger, M., Adorno, T. W., & Dilthey, W. (2004). Hakikat nedir? Felsefi fragmanlar (M. Beyaztaş, Çev.). Efkar Yayınları.
• Gazâlî. (1974). İhyâu Ulûmi’d-Dîn (A. Serdaroğlu, Çev.). Bedir Yayınevi.
• Gediklioğlu, T. (2013). Yükseköğretimde akademik özgürlük. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 3(3), 179 183. https://doi.org/10.5961/jhes.2013.074
• Günay, D. (2004, Mayıs). Üniversitenin neliği, akademik özgürlük ve üniversite özerkliği. International Congress on Higher Education (EDU 2004), İstanbul, 27–29 Mayıs.
• Günay, D. (2019a). Üniversite felsefesi. Büyüyen Ay Yayınları.
• Günay, D. (2019b). Türkiye’nin üniversite sorunu. Büyüyen Ay Yayınları.
• Gürüz, K. (2001). Dünyada ve Türkiye’de yükseköğretim (tarihçe ve bugünkü sevk ve idare sistemleri). ÖSYM Yayınları.
• Gürüz, K., Şuhubi, E. A. M., Şengör, C., Türker, K., & Yurtsever, E. (1994). Türkiye’de ve dünyada yükseköğ retim, bilim ve teknoloji. TÜSİAD Yayınları.
• Habermas, J. (2001). İletişimsel eylem kuramı (M. Tüzel, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Heidegger, M. (1977). The question concerning technology and other essays. Harper Torchbooks. https:// archive.org/details/questionconcerni00heid/page/n5/mode/1up
• Heidegger, M. (2001). Varlık ve zaman (D. Kanıt, Çev.). A Yayınları.
• Heidegger, M. (2019). Düşünmek ne demektir? (İ. Turan, Çev.). Dergâh Yayınları.
• İbn Arabi. (2014). Füsûsü’l-Hikem (T. Meriç, Haz.). Kırkambar Kitaplığı.
• İbn Sina. (2018). en-Necat: Felsefenin temel konuları (K. Şenel, Çev.). Dergâh Yayınları.
• İbn Sina. (2022). Kitabu’ş-Şifa: Metafizik (Ö. Türker, Çev.). Litera Yayıncılık Ansiklopedik Kitaplar.
• Jaspers, K. (1959). The idea of the university. Beacon Press. https://archive.org/details/karl-jaspers-the-ide a-of-the-university-1960/page/n3/mode/2up
• Jonas, H. (1984). The imperative of responsibility: In search of an ethics for the technological age. University of Chicago Press.
• Kant, I. (1999). Pratik aklın eleştirisi (I. Kuçuradi, Çev.). Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Kant, I. (2000). Aydınlanma nedir sorusuna yanıt. N. Bozkurt (Çev.), Seçilmiş yazılar içinde. Remzi Yayınları.
• Kant, I. (2012). Ahlak metafiziğinin temellendirilmesi (I. Kuçuradi, Çev.). Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları.
• Karataş, Z. (2015). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Manevi Temelli Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 1(1), 62–80.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15, 170–189.
• Küçükcan, T., & Gür, B. S. (2009). Türkiye’de yükseköğretim: Karşılaştırmalı bir analiz. SETA Vakfı Ya yınları.
• Miles, M. B., & Huberman, A. M. (2016). Nitel veri analizi (S. Akbaba Altun & A. Ersoy, Çev.). Pegem Akademi.
• Nietzsche, F. (2006). Hakikat ve yalan üzerine (A. Tura, Çev.). Say Yayınları.
• Nussbaum, M. (2022). Her şey çıkar için mi?: Demokrasi neden insanlığa ihtiyaç duyuyor? (İ. Sağlamer, Çev.). Sander Yayınları.
• Oral, B., & Amaç, Z. (2023). Farabi ve maarif/eğitim anlayışı. B. Akpınar, B. Oral, & B. Özer (Ed.), Maarif düşüncemizin kuramsal temelleri-I içinde (ss. 59–110). Pegem Akademi.
• Ortega, G. Y. (1997). Üniversitenin misyonu (B. Üçpınar, Çev.). Birleşik Yayıncılık.
• Platon. (2004). Devlet (S. Eyüboğlu, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Readings, B. (1997). The university in ruins. Harvard University Press. https://books.google.com.tr/books/ about/The_University_in_Ruins.html?id=twspbqgF3YIC&redir_esc=y
• Sandel, M. (2022). Adalet: Yapılması gereken doğru şey nedir? (M. Kocaoğlu, Çev.). Felix Kitap.
• Şerif, M. M. (2019). İslam düşüncesi tarihi: Filozoflar ve düşünürler (M. Armağan ve diğerleri, Çev.; 2. cilt). İnsan Yayınları.
• Sönmez, V., & Alacapınar, F. G. (2016). Örneklendirilmiş bilimsel araştırma yöntemleri. Anı Yayıncılık.
• Topçu, N. (2016). Türkiye’nin maarif davası. Dergâh Yayınları.
• Ülken, H. Z. (2017). Eski Yunandan çağdaş düşünceye doğru: İslam felsefesi (7. baskı). Doğu Batı Yayınları.
• Yıldırım, A., & Şimşek, H. (2013). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.