Türkiye’de Üniversite Reformları ve Günümüze Yansımaları

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: Özel Sayı: Türkiye’de Yükseköğretimin Yeniden Yapılandırılması: Yeniklikler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri Kongresi, 141 - 164, 06.11.2025

Halil İbrahim Çelik

Öz

Bu çalışma Osmanlı Devleti modernleşme/yeniden yapılanma döneminden itibaren Türkiye’de üniversite reformları ve reformların süreç içerisindeki gelişimini değerlendirerek bu birikim ve tecrübenin perspektifinde güncel reform ihtiyacının tespitine yönelik sonuçları ortaya koymayı amaçlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin 1 Eylül 1869 (H. 24 Ca 1286) tarihinde yayınladığı Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile hedeflenen Batı ülkelerindekine benzer bir yükseköğretim kurma çalışmaları Dârülfünûn’un kuruluşu ile sonuçlanmıştı. Cumhuriyetin ilanından sonra 10 yıl varlığını sürdüren Dârülfünûn, İsviçre Gelf Üniversitesinden Pedegoji uzmanı Prof. Dr. Albert Malche’nin hazırladığı rapordaki öneriler de dikkate alınarak 31 Mayıs 1933 tarihinde çıkarılan İstanbul Darülfünunun ilgasına ve Maarif vekâletince yeni bir Üniversite kurulmasına dair kanun ile kapatılmış ve yerine İstanbul Üniversitesi kurulmuştur. Bu düzenleme dönemin devlet adamlarının siyasi yaklaşımının bir sonucu olarak Mahmut Esat Bozkurt’un ifadesiyle “Ankara Ruhuyla” yükseköğretim hedefine odaklanmıştır. Cumhuriyet döneminde 1946 ve 1981 yükseköğretim kanunları da 1933 kanununa benzer bir yaklaşımla akademik mülahazalardan çok dönemin iç ve dış politik gelişmelerinin etkisiyle düzenlenmişti. 1946 düzenlemesi yükseköğretim kurumlarına idari ve akademik özerklik tanımıştır. 1981 yılındaki kanun düzenlemesinde ise yükseköğretim kurumlarının çalışmalarını koordine etmek ve denetlemek üzere Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) kurulmuştur. Yükseköğretimde Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen 3 ana düzenlemenin Türkiye’de yükseköğretimden devletin ve toplumun beklentilerini karşılayacak bir yapı kuramadığı değerlendirilmektedir. Çalışmada Türk yükseköğretiminin yaşadığı bu üç reform tecrübesinin karar, uygulama ve sonuçları yasal düzenlemeler, eleştiriler ve sonuçları bakımından dönemin temel kaynakları incelenerek reformların sonuçları analiz edilmiştir.
Türk yükseköğretim sisteminin yeniden yapılandırılması tartışılmaktadır. Yükseköğretim kurumlarının felsefesini medeniyet değerlerimizden alan, ihtiyaç odaklı, dinamik, öğrenmeyi öğrenen ve öğreten yeni bir yaklaşımla, ilim ve hikmet ekseninde yeniden kurulması elzemdir. Mevlâna Celalettin Rumî’nin pergel metaforunda işaret ettiği medeniyet değerlerini sabit kılarak evrensel düşünen bir yükseköğretim düzenlemesi gerekmektedir. Dijital dönüşüm, uluslararasılaşma ve tüm disiplinlerde çevre iş birliğinin kurumsallaştırılması bu düzenlemelerin öncelikleri olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Yükseköğretim , 1933 Reformu , 1946 Reformu

University Reforms in Turkey and Their Reflections on the Present

Öz

This study aims to evaluate the development of university reforms and reforms in Turkey since the modernization/reorganization period of the Ottoman Empire and to draw conclusions about the current need for reform in the perspective of this accumulation and experience. With the Maarif-i Umumiye Nizamnamesi published by the Ottoman Empire on September 1, 1869 (H. 24 Ca 1286), the efforts to establish a higher education similar to those in Western countries resulted in the establishment of Dârülfünûn. Dârülfünûn, which existed for 10 years after the proclamation of the Republic, was closed with the law on the abolition of the Istanbul Darülfünunun and the establishment of a new University by the Ministry of Education, which was enacted on May 31, 1933, taking into account the recommendations in the report prepared by Prof. Dr. Albert Malche, a pedagogical expert from Gelf University in Switzerland, and Istanbul University was established instead. As a result of the political approach of the statesmen of the time, this regulation focused on the goal of higher education with the "Ankara spirit", as Mahmut Esat Bozkurt put it. In the Republican era, the 1946 and 1981 Higher Education Laws were similar to the 1933 Law in that they were regulated under the influence of the domestic and foreign political developments of the time rather than academic considerations. The 1946 law granted administrative and academic autonomy to higher education institutions. In 1981, the Council of Higher Education (YÖK) was established to coordinate and supervise the work of higher education institutions. It is assessed that the three main regulations in higher education during the Republican period failed to establish a structure that would meet the expectations of the state and society for higher education in Turkey. This study analyzes the results of these three reform experiences of Turkish higher education by examining the main sources of the period in terms of decisions, practices and results of legal regulations, criticisms and results.
The western-centered understanding of science and education, which became widespread in the nineteenth century, also affected nations whose historical experiences and cultures were different from those of western civilization. Turkey's higher education legislation in 1933, 1946 and 1981 was affected by the modernization/westernization process. Although all three processes had different external and internal dynamics, university reforms transformed higher education in the direction of modernization.
The restructuring of the Turkish higher education system is under discussion. It is essential to re-establish higher education institutions on the axis of science and wisdom with a new approach that takes its philosophy from our civilization values, is needs-oriented, dynamic, learning to learn and teaching. A higher education arrangement that thinks universally by keeping the values of civilization, which Mevlâna Celalettin Rumî pointed out in the metaphor of the compass, constant is required. Digital transformation, internationalization and institutionalization of environmental cooperation in all disciplines should be the priorities of these arrangements.
The accumulated knowledge resulting from the reflections of higher education reforms to the present day should be evaluated to guide today's reforms with its positive and negative aspects in the restructuring of higher education. Education should be seen as a phenomenon that needs to be restructured like a living organism, and a new higher education regulation should be made in cooperation with all stakeholders by establishing a balance between national needs and the universality of knowledge.

Anahtar Kelimeler

Higher Education , 1933 Reform , 1946 Reform.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başkanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-1-0-0/90-559-5; BCA, 30-03-1-2/34-16-7; BCA, 30-18-1-2/110-28-17; BCA, 30-18-1-2/136-75-6; BCA, 490-01-0-0/28-129-4; BCA, 30-01-0-0-12-69-7; BCA, 30-18-1-2/140-75-15. (1955).
• Resmi Yayınlar
• Resmî Gazete, 6 Haziran 1933.
• Resmî Gazete, 25 Mayıs 1946, S. 6316.
• Resmî Gazete, 18 Haziran 1946, S. 6336.
• Resmî Gazete, 16 Kasım 1981, S. 17506.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:4, C. XV, İçtima; 2.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, C. XXIV, 62. Birleşim.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, C. XXIV, 63. Birleşim.
• TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: VII, C. XXIV, 64. Birleşim.
• Hükümetler ve Programları, C. I, 1920-1960, Hzr. Nuran Dağlı, Belma Aktürk, TBMM. Ankara, 1988.
• CHP Programı, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme. (2017). Başbakanlı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, İstanbul, 2017.
• Süreli Yayınlar
• Cumhuriyet 5 Haziran 1933; Cumhuriyet 6 Haziran 1993; Cumhuriyet, 11 Haziran 1946; Cumhuriyet, 12 Haziran 1946; Cumhuriyet, 14 Haziran 1946; Cumhuriyet, 16 Haziran 1946; Cumhuriyet, 2 Haziran 1933; Cumhuriyet, 3 Haziran 1933; Cumhuriyet, 31 Mayıs 1933; Cumhuriyet, 4 Nisan 1933; Cumhuriyet, 5 Nisan 1933; Milliyet, 25 Mayıs 1933; Milliyet, 1 Haziran 1933; Milliyet, 2 Haziran 1933; Milliyet, 31 Mayıs 1933; Milliyet, 7 Haziran 1933; Vakit, 28 Mayıs 1933; Vakit, 30 Mayıs 1933; Yunus Nadi, “Darülfünunda Islah Faaliyetleri”, Cumhuriyet, 28 Mayıs 1933.
• Telif Eserler, Makaleler ve Bildiriler
• Akyüz, Y. (2020). Türk eğitim tarihi. Alfa Yayınları.
• Arslan, A. (1995). Darülfünundan üniversiteye. Kitabevi.
• Arslan, A. (2010). Dârülfünûn’dan üniversite’ye. Cumhuriyet dönemi eğitim politikaları sempozyumu içinde (ss. 201–250). Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Atatürk, M. K. (1984). Eğitim politikası üzerine konuşmalar (K. Aykaç, Haz.). Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Atatürk, M. K. (2006). Atatürk’ün söylev ve demeçleri I–II–III. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi; Divan Yayıncılık.
• Baylı, G. G. (2013). Türkiye’de istihdam edilen Fransız uzmanlar ve Türk modernleşmesine katkıları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Coşar, S. (2001, Nisan). Türkiye’de aydın/entelektüel ayrışması üzerine. Birikim, 144, 37–49.
• Çakan, H. (2025). Üniversite konferansları’nda halk sağlığı konusu. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 76, 81–103.
• Çalışlar, İ. (2010). Halide Edip: Biyografisine sığmayan kadın. Everest Yayınları.
• Çelik, H. İ. (2019). II. Meşrutiyetten Fulbright Komisyonuna: Türk eğitim sisteminde batı etkisi [Doktora tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Çelik, H. İ. (2021). Türkiye-ABD ilişkilerinin eğitim boyutu ve Fulbright Programı. Nobel Yayıncılık.
• Çelik, H. İ. (2023). Türkiye’de 1933–1946 üniversite reformları. S. Kıranlı Güngör, D. Görgülü & R. Küçükali (Ed.), Yükseköğretimin yönetimi içinde (ss. 35–55). Nobel Yayıncılık.
• Çelik, H. İ. (2024). Atatürk dönemi eğitim istatistikleri üzerine bir inceleme. M. Birekul & Y. Kaya (Ed.), Cumhuriyet dönemi eğitim ve kültür politikaları içinde (ss. 3–34). NEÜ Yayınları.
• Dilek, M. S. (2010). ABD Başkanı Dwight David Eisenhower’in (İKE) Aralık 1959’da Türkiye ziyareti. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 46, 295–332.
• Doğan, İ. (2018). Türk eğitim tarihi. Nobel Yayıncılık.
• Ergin, O. N. (1977). Türkiye maarif tarihi (Cilt 1–5). Eser Matbaası.
• Ergün, M. (2012). Atatürk devri Türk eğitimi. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Erken, A. (2020). Amerika ve modern Türkiye’nin oluşumu (E. Kılıç, Çev.). VakıfBank Kültür Yayınları.
• Gündüz, M. (2019). Milli Eğitim Bakanı Celal Yardımcı ve eğitim alanındaki faaliyetleri. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 35, 79–108.
• Hirsch, E. E. (1997). Anılarım: Kayzer dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk ülkesi (F. Suphi, Çev.). TÜBİTAK Yayınları.
• Kafadar, O. (2007). Cumhuriyet dönemi eğitim tartışmaları. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve batıcılık (Cilt 3) içinde (ss. 351–368). İletişim Yayınları.
• Karpat, K. H. (2013). Türk demokrasi tarihi. Timaş Yayınları.
• Kerimoğlu, Z. (2006). 1946–1960 arası uygulanan eğitim politikası [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Kocatürk, U. (1984). Atatürk’ün üniversite reformu ile ilgili notları. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 1(1), 3–95.
• Köstüklü, N. (2013). Kâzım Karabekir ve eğitim. Çizgi Yayınları.
• Lök, A., & Erten, B. (2007). 1933 reformu ve yabancı öğretim üyeleri. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve batıcılık (Cilt 3) içinde (ss. 537–544). İletişim Yayınları.
• Malche, A. (1939). İstanbul Üniversitesi hakkında rapor. Devlet Basımevi.
• Mardin, Ş. (2018). Türk modernleşmesi. İletişim Yayınları.
• Namal, Y. (2012). Türkiye’de 1933–1950 yılları arasında yükseköğretime yabancı bilim adamlarının katkıları. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 2(1), 14–19.
• Ortaylı, İ. (2018). Türkiye’nin yakın tarihi. Timaş Yayınları.
• Öncü, A. (2007). Üniversite reformu ve batılılaşma. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve batıcılık (Cilt 3) içinde (ss. 521–544). İletişim Yayınları.
• Öncü, A. (2007). Akademisyenler: Üniversite reformu söyleminde batı, modernleşme ve batıcılık. T. Bora & M. Gültekingil (Ed.), Modernleşme ve batıcılık (Cilt 3) içinde (ss. 521–536). İletişim Yayınları.
• Taşdemirci, E. (1994). Atatürk’ün önderliğinde 1933 üniversite reformu. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5, 135–153.
• Taşer, S. (2010). XX. yüzyılın başlarında Türkiye’de yükseköğretim. Çizgi Yayınları.
• Timur, T. (2000). Toplumsal değişme ve üniversiteler. İmge Kitabevi.
• Uğurlu, Ş. (2009). Yalnız Ankara ruhuyla Türk hukuk devrimi ve bu devrimde Ankara Hukuk Mektebi’nin yeri ve önemi. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 85, 414–438.
• Widmann, H. (2000). Atatürk ve üniversite reformu (S. Bozkurt & A. Kazancıgil, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Zürcher, E. J. (2000). Modern Türkiye’nin tarihi (Y. S. Gönen, Çev.). İletişim Yayınları.