Alan Okuryazarlığı Yaklaşımının Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programına Uyarlanması Üzerine Bir Eylem Araştırması

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 145 - 166, 31.08.2025

Başak Göfner , Yücel Kabapınar

Öz

Okuryazarlık denildiğinde, pek çok okuryazarlık türü karşımıza çıkmaktadır. “Alan okuryazarlığı” da okuryazarlık türlerinden birisidir. Alan okuryazarlığı, okuryazarlık kavramındaki değişime okulların ayak uydurma ihtiyacı ile ortaya çıkmıştır. Alan okuryazarlığı anlayışına göre tüm derslerde öğrencilerin farklı okuryazarlık ihtiyaçları bulunmakta ve bu ihtiyaçların karşılanması gerekmektedir. Sosyal bilgiler dersi, kendine özgü okuryazarlık becerileri gerektiren derslerden birisidir. Sosyal bilimlerin öznellik temelli değer yargıları içermesi, araştırmacının görüşlerinden etkilenmesi, sosyal/tarihi bir konu ile ilgili birden fazla kaynak taramayı zorunlu kılması gibi durumlar sosyal bilgiler dersinin alana özgü okuryazarlık becerileri gerektirmesinin sebepleri arasında sıralanabilir. Araştırmanın amacı, sosyal bilgiler dersinde gerekli okuryazarlık becerilerini belirlemek ve bu beceriler üzerine bir uygulama yapmaktır. Uygulamanın etkililiğini incelerken aynı zamanda öğrenci görüşlerine de başvurulmuştur. Araştırma, nitel bir çalışma olup eylem araştırması desenine göre tasarlanmıştır. Araştırmada veri toplama araçları olarak algı anketleri, çalışma yaprakları, araştırmacı günlüğü ve öğrenci görüş formu kullanılmıştır. Araştırma, İstanbul ili Üsküdar ilçesindeki bir ilkokulun 4. sınıfında gerçekleştirilmiştir. Araştırmacı, uygulamanın yapıldığı sınıfın sınıf öğretmenidir. Araştırmanın yapıldığı sınıftaki öğrenci sayısı 29’dur. Araştırmaya sınıftaki öğrencilerin tamamı dâhil edilmiştir. Araştırma bulgularına göre, öğrencilerin sosyal bilgiler dersinde gerekli okuryazarlık becerileri açısından geliştiği ve araştırmada kullanılan kaynaklar açısından öğrencilerin yaklaşık yarısının uygulama sürecinde nitelikli ürünler hazırladığı gözlemlenmiştir. Öğrenciler genel olarak uygulamaya ilişkin olumlu görüşler ifade etmişlerdir. Araştırma sonucunda; alan okuryazarlığı becerilerini geliştirmeye yönelik uygulamaların sosyal bilgiler dersi yanı sıra farklı derslerde de yapılması ve farklı sınıf seviyelerinde alan okuryazarlığı uygulamalarına yer verilmesi önerilebilir.

Anahtar Kelimeler

alan okuryazarlığı , okuryazarlık , eylem araştırması , sosyal bilgiler , öğrenci görüşü

An Action Research on the Adaptation of the Content Area Literacy Approach to the Social Studies Curriculum

Öz

Content area literacy is one of the types of literacy. Content area literacy has emerged with the need for schools to keep up with the change in the concept of literacy. According to the concept of content area literacy, students have different literacy needs in each subject, and these needs should be addressed. Social studies lesson is one of the lessons that require specific literacy skills. Situations such as the fact that social sciences contain subjectivity-based value judgements, are affected by the views of the researcher, and require analyzing more than one source on a social/historical topic can be listed among the reasons why the social studies lesson requires field-specific literacy skills. The aim of the research is to determine the necessary literacy skills in social studies lesson and to make an application on these skills. While examining the effectiveness of the application, student opinions were also consulted. This research is a qualitative study conducted within the framework of an action research design. Perception questionnaires, worksheets, researcher diary and student opinion form were used as data collection tools. The research was conducted with 4th-grade students at a primary school in the Üsküdar district of İstanbul province. The researcher was the primary school teacher of the group in which the implementation was carried out. The class consisted of 29 students, all of whom were included in the study. According to the findings of the research, it was observed that students developed in terms of necessary literacy skills in the social studies lesson and about half of the students prepared qualified products during the application process in terms of the resources used in the research. Students generally expressed positive opinions about the application. As a result of the research, it can be suggested that practices to develop content area literacy skills should be implemented not only in social studies lessons but also in other subjects, and that content area literacy practices should be incorporated at different grade levels.

Anahtar Kelimeler

action research , content area literacy , social studies , literacy , Student opinion

Kaynakça

• Akyol, H. (2011a). Türkçe ilkokuma yazma öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Akyol, H. (2011b). Yeni programa uygun Türkçe öğretim yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi.
• Altieri, J. L. (2011). Content counts! Developing disciplinary literacy skills, K-6. Newark, DE: International Reading Association.
• Altun, A. (2003). E-okuryazarlık. Milli Eğitim Dergisi, (158). http://dhgm.meb.gov.tr/yayimlar/dergiler/Milli_Egitim_Dergisi/158/altun.htm
• Altun, A. (2005). Gelişen teknolojiler ve yeni okuryazarlıklar. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Altun, A., & Gürer, M. D. (2005). Tekli okuryazarlıktan çoklu okuryazarlığa doğru: Medya okuryazarlığı. In A. Altun & S. Olkun (Eds.), Güncel gelişmeler ışığında matematik fen teknoloji yönetim (pp. 177–190). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Arıcı, A. F. (2008). Okuma eğitimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Aşıcı, M. (2009). Kişisel ve sosyal bir değer olarak okuryazarlık. Değerler Eğitimi Dergisi, 17, 9–26.
• Aşıcı, M., & İnce, B. (2014, Mayıs). İlkokul 3. sınıf hayat bilgisi dersinde okuryazarlık becerilerinin geliştirilmesine yönelik bir eylem araştırması. 13. Ulusal Sınıf Öğretmenliği Eğitimi Sempozyumu, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi.
• Aşıcı, M., İnce, B., & Akyol, S. (2015). Fen ve teknoloji dersinde bir öğretim materyali olarak bilgilendirici kitapların kullanımı: İlkokul 4. sınıf örneği. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, USOS 2015 Özel Sayı, 206–222.
• Barr, R., Barth, J. L., & Shermis, S. S. (1977). Defining the social studies. Arlington, VA: National Council for the Social Studies.
• Beydoğan, H. Ö. (2010). Okuma ve anlamayı etkileyen stratejiler. Milli Eğitim Eğitim ve Sosyal Bilimler Dergisi, (185), 8–21.
• Billmeyer, R., & Barton, M. L. (1998). Teaching reading in content areas: If not me, then who? Aurora, CO: McREL. Chall, J. S., Jacobs, V. A., & Baldwin, L. E. (1990). The reading crisis: Why poor children fall behind. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Chauvin, R., & Theodore, K. (2015). Teaching content area literacy and disciplinary literacy. SEDL Insights, 3(1), 1–10.
• Clark, S. K., & Lott, K. (2017). Integrating science inquiry and literacy instruction for young children. The Reading Teacher, 70(6), 1–10. https://doi.org/10.1002/trtr.211
• Connor, C. M., Dombek, J., Crowe, E. C., Spencer, M., Tighe, E. L., Coffinger, S., et al. (2016). Acquiring science and social studies knowledge in kindergarten through fourth grade: Conceptualization, design, implementation, and efficacy testing of content-area literacy instruction (CALI). Journal of Educational Psychology, 109(3), 301–320.
• Göfner, B. (2017). Sosyal bilgiler dersinde okuryazarlık becerilerinin geliştirilmesine yönelik bir eylem araştırması (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Johnson, A. P. (2014). Eylem araştırması el kitabı (Y. Uzuner & M. Ö. Anay, Çev.). Ankara: Anı Yayıncılık.
• Kabapınar, Y. (2012). Kuramdan uygulamaya hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Kabapınar, Y., & Ol, C. G. (2023). Gazete haberleriyle desteklenmiş sosyal bilgiler dersi deneyimi öğrencilerde çoklu bakış açısı kazandırmak noktasında ne denli etkilidir?: Bir eylem araştırması. International Journal of Social Science Research, 12(2), 103–123.
• Kahramanoğlu, R., Altun, D., & Bakan-Kalaycıoğlu, D. (2024). K12 beceriler çerçevesi Türkiye bütüncül modeli: Okuryazarlık becerileri. Milli Eğitim Dergisi, 53(241), 499–518. https://doi.org/10.37669/milliegitim.1307713
• Kenna, J. L., Russell, W. B., III, & Bittman, B. (2018). How secondary social studies teachers define literacy and implement literacy teaching strategies: A qualitative research study. History Education Research Journal, 15(2). https://doi.org/10.18546/herj.15.2.05
• Kim, J. S., Burkhauser, M. A., Mesite, L. M., Asher, C. A., Relyea, J. E., Fitzgerald, J., & Elmore, J. (2021). Improving reading comprehension, science domain knowledge, and reading engagement through a first-grade content literacy intervention. Journal of Educational Psychology, 113(1), 3–26. https://doi.org/10.xxxx/edu0000465
• Knipper, K. J., & Duggan, T. J. (2006). Writing to learn across the curriculum: Tools for comprehension in content area classes. International Reading Association, 462, 470.
• Kuru, G. (2021). İlkokul sosyal bilgiler dersinde oyunlaştırılmış ders etkinlikleriyle harita okuryazarlığının geliştirilmesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Lai, M. K., Wilson, A., McNaughton, S., & Hsiao, S. (2014). Improving achievement in secondary schools: Impact of a literacy project on reading comprehension and secondary school qualifications. Reading Research Quarterly, 49(3), 305–334.
• Lee, C. D., & Spratley, A. (2010). Reading in the disciplines: The challenges of adolescent literacy. New York, NY: Carnegie Corporation.
• Maloch, B., & Horsey, M. (2013). Living inquiry: Learning from and about informational texts in a second-grade classroom. The Reading Teacher, 66(6), 475–485. https://doi.org/10.1002/TRTR.1155
• MEB. (2010). Sosyal bilgiler dersi (4–5. sınıflar) öğretim programı ve kılavuzu. http://ttkb.meb.gov.tr/program2.aspx
• MEB. (2018). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• MEB. (2024). Sosyal bilgiler dersi öğretim programı. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Morrow, L. M., Pressley, M., Smith, J. K., & Smith, M. (1997). The effect of a literature-based program integrated into literacy and science instruction with children from diverse backgrounds. Reading Research Quarterly, 32(1), 54–76.
• Moss, B. (2005). Making a case and a place for effective content area literacy instruction in the elementary grades. The Reading Teacher, 59(1), 46–55.
• Öztürk, C. (2012). Sosyal bilgiler öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Pennington, J. L., Obenchain, K. M., & Brock, C. H. (2014). Reading informational texts: A civic transactional perspective. The Reading Teacher, 67(7), 532–542.
• Safran, M. (2012). Sosyal bilgiler öğretimi. Ankara: Pegem Akademi.
• Sezer, B. B., & Dedeoğlu, H. (2024). Maarif modeli ilkokul öğretim programında okuryazarlık becerileri: Finansal, görsel ve eleştirel. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 22(3), 2007–2027. https://doi.org/10.37217/tebd.1511168
• Sezgin Tufan, B. (2021). İlkokul dördüncü sınıf öğrencilerinin eleştirel okuryazarlık becerilerinin geliştirilmesi (Yayımlanmamış doktora tezi). Uşak Üniversitesi.
• Shanahan, C., & Shanahan, T. (2014). Does disciplinary literacy have a place in elementary school? The Reading Teacher, 67(8), 636–639.
• Shanahan, T., & Shanahan, C. (2018). Disciplinary literacy: Just the next fad? Educational Leadership, 75(3), 26–31.
• Swain, H. H., & Coleman, J. (2014). Revisiting traveling books. The Reading Teacher, 68(4), 267–273.
• Tavşancıl, E., & Aslan, E. (2001). Sözel, yazılı ve diğer materyaller için içerik analizi ve uygulama örnekleri. İstanbul: Epsilon Yayıncılık.
• UNESCO. (2004). The plurality of literacy and its implications for policies and programmes. Paris: UNESCO.
• Vaughn, S., Swanson, E. A., & Roberts, G. (2013). Improving reading comprehension and social studies knowledge in middle school. Reading Research Quarterly, 48(1), 77–93.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2011). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin.
• Wilcox, B., & Monroe, E. E. (2011). Integrating writing and mathematics. The Reading Teacher, 64(7), 521–529.
• Wolk, S. (2003). Teaching for critical literacy in social studies. The Social Studies, 94(3), 101–106.