Hamza b. Edrek’in Hârûn er-Reşîd’e Yazdığı Mektupta Hâricî Temalar

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 451 - 475, 31.12.2024

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.18403/emakalat.1551439

Öz

Hamza b. Edrek, bugünkü Afganistan'ın Sicistân bölgesinde yaşamış, Horasan Hâricîliği bakımından önemli bir figürdür. Sicistân’ın merkeze uzak olması sebebiyle hakkında sınırlı bilgi bulunmaktadır. Ancak Târîhu Sicistân isimli eser, Hamza’nın hayatına ve faaliyetlerine dair önemli bilgiler sunar. Bu esere göre Hamza, Çin sınırına kadar gazalar yapmış ve Sicistân’ın büyük emirlerinden biri olmuştur. Ayrıca, Hârûn er-Reşîd ile Hamza arasındaki mektuplaşma da burada kaydedilmiştir. Hârûn er-Reşîd, mektubunda hilafetin Allah'ın kitabına ve peygamberin sünnetine dayanarak meşru olduğunu savunmaktadır. Ancak Hamza, bu otoriteyi açıkça reddederek, halifeyi adaletten sapmış ve dünyaya meyleden yöneticilerle bir tutmaktadır. Hamza, vahyin tamamlandığını ve artık tüm Müslümanların eşit statüde kullar olduğunu belirtmektedir. Bu anlayış doğrultusunda Halifenin çağrısını kabul etmemektedir. Hamza’nın sert itikâdî muhalefeti, Hâricî ideolojisine uygun olarak, sultana isyan etmenin dini bir zorunluluk olduğu görüşünü desteklemektedir. Hamza’nın mektubu Hâricî tarih tasavvurunun anlaşılmasına katkı sağlayacak bilgiler de içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Hâricîlik, Hamziyye, Sicistân, Hamza b. Edrek.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

Khārijī Themes in the Letter of Ḥamza b. Adrak to Hārūn al-Rashīd

Öz

Ḥamza b. Adrak, an important figure in terms of Ḵh̲orāsān Khārijism, lived in the region of Sīstān, which corresponds to present-day Afghanistan. Due to the remoteness of Sīstān to the center, limited information about him is available. However, the work Tārīkh-i Sīstān provides important information about Ḥamza’s life and activities. According to this work, Ḥamza conducted raids up to the Chinese border and was one of the great emirs of Sīstān. Additionally, the correspondence between Hārūn al-Rashīd and Ḥamza is also recorded. In his letter, Hārūn al-Rashīd claimed that the caliphate was legitimate based on the Book of Allah and the Prophet’s Sunna. However, Ḥamza explicitly rejects this authority, comparing the caliph to rulers who deviated from justice and leaned toward worldly matters. Ḥamza argues that revelation is complete, and all Muslims are now equal before it. In line with this view, he refuses the caliph’s invitation. Ḥamza’s theological opposition is consistent with Khārijite ideology, which sees rebellion against the sultan as a religious necessity. His letter also contributes valuable insights into the Khārijite conception of history.

Anahtar Kelimeler

History of İslamic Sects, Khārijism, Ḥamzijja, Sīstān, Ḥamza b. Adrak.

Kaynakça

• Ateşyürek, Ahmet. “Toplum Olma Bilincine Yükselişin Bir İfadesi Olarak Mürcie". Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 50 (2021), 837-868.
• Bağdâdî, Ebu Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî. el-Fark beyne’l-fırak. Beyrut: Dâru’l- Âfâkı’l-Cedîde, 1977.
• Beyhakî, Ebü’l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed. Târîhu Beyhak. Dımaşk: y.y., 1425/2004.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 2003.
• Daftary, Farhad. “Emeviler Döneminde ve Abbasilerin İlk Dönemlerinde İran, Horasan ve Mâverâünnehir’deki Mezhebi ve Milliyetçi Hareketler”. çev. Mehmet Atalan. Kelam Araştırmaları 4/2 (2006), 139-158.
• Dalkıran, Sayın. “Hâricîlerin “El-Emru bi'l-Ma'rûf ve'n-Nehyu ani'l-Münker Anlayışı”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 3/1 (2004), 199-223.
• Dalkıran, Sayın. Hâricilerden Günümüze Ötekileştirme ve Şiddet. İstanbul: OSAV Yayınları, 2019.
• Ebû Dâvûd. Sünen-i Ebi Davûd. thk. Şuayb Arnaûd, Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, b.y., 2009.
• Eş'arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. thk. Nuaym Zerzür. Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Gerdîzî, Ebû Saîd Abdülhay b. ed-Dahhâk b. Mahmûd. Zeynü’l-Ahbâr. çev. Affaf es-Seyyid Zeydan. Kahire: Meclisü’l-A’lâ lissekâfe, 2006.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. “İslâm’da İlk Siyâsî Kavmiyetçilik: Hilâfetin Kureyşliliği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII (1978), 121-213.
• İbn Cerîr Taberî. Târîhu’t-Taberî. thk. Muhammed ebu’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Mısır: Dârü’l-Maârif, 1967.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan İzzeddin Ali b Muhammed b Abdülkerim. el-Kâmil fi’t-târîh. Beyrut : Dâru Sadır, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddin İsmail b. Ömer Ed-Dımaşki. El-Bidâye ve’n-nihâye. 11 Cilt. Dımaşk/Beyrut: Daru İbn Kesir, ts.
• İbn Küteybe, Ebû Muhammed. el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l Mısriyye el-Âmme lil-Kütüp, 1992.
• İsferâyînî, Şehfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fî’d-dîn ve temyîzi’l-firkati’n-nâciye ani’l-firakı’l-hâlikîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Lübnân: Âlimü’l-kütüb, 1983.
• Kalhâtî, Ebû Abdullah Muhammed b. Said. el-Keşfü ve’l-beyân. thk. Seyyide İsmail Kâşif. Câmiatü Ayni Şems, 1980.
• Kapanşahi̇n, Muhittin. “Hârûn Reşid Dönemi İsyanları”. Bilimname 22 (2012), 35-59.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri. Ankara: Otto, 2016.
• Makdisî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Kâhire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir. el-Bed’ü ve’t-târîh. thk. Köliman Hover. 6 Cilt. Paris: Ernest Lero, 1899.
• Öz, Mustafa. “Acâride”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/318-319. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Patricia Crone - Fritz Zimmermann. The Epistle of Salim İbn Dhakwan. Oxford University Press, 2001.
• Sâlim b. Zekvân. es-Sîre Bir Hâricî/İbâdî Klasiği. çev. ve notlar. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu, 2016.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihâl. 3 Cilt. Müessesetü’l- Halebî, ts.
• Târîh-i Sistân. thk. Melik eş-Şuara Behar. Tahran: Kelalei Hâver, 1896.
• Târîhu Sicistân. çev. Mahmud Abdülkerim Ali. Kahire: Meclisü’l-A’lâ es-Sekâfe, 2006.
• Toru, Ümit. Olgu İle Kurgu Arasında Eş’ari Geleneğin Şiilik Algısı. Ankara: Astana, 2020.
• Üstüvâî, Said b. Muhammed el-. Kitâbü’l-İ’tikâd. thk. Seyit Bahcıvan. Mektebetü’-Şamile, ts.
• Öntürk, Vural. Târîh-i Sistân. İstanbul: Ayışığıkitapları Yayınları, 2018.
• Ya'kûbî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer. Kitâbü’l-büldân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Yönem, Ahmet. “Hâricîlerin Horasan Maveraünnehir Bölgesine Geçiş Süreci”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:2 (2011), 171-197.