Reşat Nuri Güntekin’in Romanlarında Ritüeli “Sapere Aude!” Aforizmasıyla Okumak

Yıl 2021, Sayı: 81, 1 - 22, 17.12.2021

Yasemin Alper

https://doi.org/10.32704/erdem.2021.81.001

Öz

ÖZ
Aydınlanma; bilim ve düşünceye karşı olan Orta Çağ’ın negatif, yıkıcı,
batıl inanç içeren irrasyonel yapısını rasyonelliğe dönüştürmeye
çalışan bir yönelimdir. Edebiyat, felsefe, sanat ve bilimsel faaliyetler
vasıtasıyla yayılan aydınlanma; insan aklının başkasının rehberliğinden
kurtarılması ve insanın kendi yargılama yetisini kullanması şeklinde
anlaşılır. Akılla açıklanamayan her türlü etkinlik de pozitivist
anlayışa aykırı olarak değerlendirilir ve bu nedenle ritüele uzun süre
mesafeli yaklaşılır. Oysa toplumun belleğinde, kültüre dayalı duygularla
açıklanamayan türlü imgeler kayıtlıdır. Bu imgeler, toplumun
gereksinimlerine verilen yanıtlarla görünür hâle gelir. Bireysel ve
toplumsal bir varlık olan insan, din ve din dışı olmak üzere her türlü
kutsal karşısında bir davranış geliştirmeye ihtiyaç duyar. Simgesel katılım
ile icra edilen bu davranış biçimi, toplumun kutsal olarak tanımladığı
ritlerdir. Kollektif bilincin bir tezahürü olan ritler; insana aidiyet
duygusu yaşatan, insanın kutsal olanla ilişkilerini tayin eden ve belirli
bir disiplin içinde gerçekleştirilen eylemlerdir. Aydınlanma öncesi dönemde
doğanın ve her şeyin üstünde düşünülen kutsal, pozitivist düşünceye
paralel biçimde zamanla genel olarak doğada ve özel olarak
varlığın doğasında katışık hâlde tasavvur edilir. İnsanın ve toplumun
zaman içinde geçirdiği düşünsel evrim, “kutsal” algısında da değişim
meydana getirir. Değişen “kutsal” algısı, ritlerin yeniden tanımlanmasını
zarurî kılar. İnsanın metafiziği anlama ve kavramadaki çaresizliği
ile aşkınlığa teslimiyeti, ritlerin ortaya çıkış nedenlerindendir. Bu
olgu, her dönemde insanın aşkın varlık ya da düşünce karşısında belirli
davranış kalıpları geliştirmesi sonucunu doğurur. İnsanın kültürel
ve düşünsel evrim aşamaları, şuurlu bir canlı olan insanın ritüelsiz
kalamadığını, ritüelin işlevsel olarak görevini yerine getirmeye devam
ettiğini ortaya koyar.
Türk edebiyatında batılılaşma ile birlikte modernleşmenin bir tezahürü
olarak ortaya çıkan roman, bireyin/toplumun yeniden düzenlenmesine
ve yapılandırılmasına yönelik önemli bir başlangıçtır. Reşat Nuri
Güntekin, romanlarında aydınlanma düşüncesinin inşa edici programını
roman kurgusuna yerleştirir. Yazar, kahramanlarını ergin olmayış
durumundan kurtarma, aklın ve bilimin ışığında bir aydın tipi oluşturma
gayesi güder. Aydınlanma fikrini Anadolu’nun her köşesine duyurmayı
ve insanları eğitmeyi vazife edinmiş gezgin öğretmen idealiyle
hareket eder. İstanbul’da gittikçe kuvvetlenen ve etkisini artıran zihnî
değişim, taşraya yabancıdır. Anadolu’da ise halk, eskinin yerini dolduracak
yeninin ne olduğunu tam olarak bilemediği için eski zihniyeti
devam ettirir. Güntekin’in değiştirmek istediği; aklı, bilimi, düşünceyi,
felsefeyi dışlayan bunların yerine bağnazlığı ve cehaleti yaşatan
zihniyettir. Ancak zihniyet değiştirme amacı güdülürken toplumun
kendine has kültünün göz ardı edilmemesi gerektiği ya da bunun bir
zorunluluk olduğu gerçeğine Güntekin’in romanlarında rastlanır. Türk
halk kültürünü romanlarında kullanan Güntekin, insanı; toplumun bir
ögesi olarak işler ve yaşamın vazgeçilmez bir aracı olan ritüelle iç içe
gösterir.

Anahtar Kelimeler

Edebiyat, Reşat Nuri Güntekin, roman, aydınlanma, ritüel

Reading Ritual in Reşat Nuri Güntekin’s Novels with “Sapere Aude!” Aphorism

Öz

Abstra ct
Enlightenment is an orientation that tries to transform the negative,
destructive, superstitious irrational structure of the Middle Ages
against science and thought into rationality. The enlightenment
spread through literature, philosophy, art and scientific activities;
The liberation of the human mind from the guidance of someone else
is also understood as the use of one’s own judgment. Any activity
that cannot be explained by reason is also against the positivist
understanding. Therefore, the ritual is approached at a distance for a
long time. Whereas various images that cannot be explained in terms
of culture-based feelings are recorded in the memory of the society.
As an individual and social being, human beings need to develop a
behavior against all kinds of sacred, religious and non-religious.
The intellectual and perceptual evolution that human beings and
society go through over time also creates a change in the perception
of “sacred”. In the Middle Ages, in parallel with the sacred, rational
thought envisioned above all and nature, it begins to be envisioned as
immanent in nature in general and in the nature of being in particular.
The changing perception of “sacred” necessitates the redefinition of
the rites. The new understanding of ritual that emerged under the
influence of rational thought in modern times manifests itself in an
inherent state in man. The historical process reveals that the human
being as a conscious ritual creature cannot be without ritual, and
that the ritual essentially continues to function functionally even
if it changes its shell. Man’s helplessness in understanding and
comprehending metaphysics and his surrender to transcendence led
to the emergence of rites; It has resulted in the development of certain
behavioral patterns in the face of transcendent being or thought.
The novel, which emerged as a manifestation of modernization with
westernization in Turkish literature, is an important beginning for the
reorganization and restructuring of the individual / society. Güntekin
places the constructive program of the idea of enlightenment in the
fiction of the novel. The mental change, which is getting stronger and
increasing its influence in Istanbul, is foreign to the provinces and the
people in Anatolia maintain the old mentality since they do not know
exactly what the new is to replace the old. Güntekin, who uses Turkish
folk culture in his novels, functions as an element of society and is an
indispensable shows intertwined with ritual, which is a vehicle.

Anahtar Kelimeler

Literature, Reşat Nuri Güntekin, novel, enlightenment, ritual

Kaynakça

• And, Metin (2003). Oyun ve Bügü Türk Kültüründe Oyun Kavramı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cevizci, Ahmet (1999). Felsefe Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Cevizci, Ahmet (2017). Aydınlanma Felsefesi, İstanbul: Say Yayınları.
• Durkheim, Emile (2005). Dini Hayatın İlkel Biçimleri, İstanbul: Ataç Yayınları.
• Gennep, Arnold Van (1999). Les Rites de Passage (The Rites of Passage), Paris.
• Güntekin, Reşat Nuri (1984). Acımak, 16. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (1988). Ateş Gecesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (2010). Kızılcık Dalları, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (2010). Akşam Güneşi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (2013). Yeşil Gece, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (2015). Miskinler Tekkesi, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (2015). Çalıkuşu, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Eski Hastalık, 4. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Son Sığınak, 11. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Kan Davası, 12. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Gökyüzü, 13. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Dudaktan Kalbe, 13. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Bir Kadın Düşmanı, 17. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Damga, 25. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Yaprak Dökümü, 31. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Kavak Yelleri, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Güntekin, Reşat Nuri (ty). Boyunduruk (Harabelerin Çiçeği içinde), İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Honko, Lauri (1979). “Theories Concerning the Ritual Process”, Science of Religion Studies in Methodology, (Ed. Lauri Honko) Paris, New York, s. 369–390.
• Honko, Lauri (2006). “Ritüellerin Oluşum Süreci”, (Çev. Ruhi Ersoy), Milli Folklor, 69: 129-140.
• Kant, Immanuel (1984). Seçilmiş Yazılar, (Çev: Nejat Bozkurt), İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Marshall, Gordon (2005). Sosyoloji Sözlüğü, (Çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Olgun, Hakan (2016). “İbadet, Ritüel ve Kurban”, Milel ve Nihal, 13: 82-99.
• Örnek, Sedat Veyis (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Schmidt, James (2006). “Enlightenment”, Encyclopedia of Philosophy (Gen. Ed. O. M. Borchert), Vol. 3, MacMillan Reference. USA, s. 242.
• Tekin, Şinasi (1963). “Uygurlarda Sevab Tevcihi Âdeti ve İslâmlıktaki Mevlid Duası”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 12: 233-245.
• Tylor, Edward Burnett (1871). Primitive Culture, J. Murray, London.