Trabzon’da Günümüze Ulaşmayan Saraçzade / Hacı Pir Medresesi ve Mimarisi

Yıl 2022, Sayı: 83, 185 - 212, 26.12.2022

Nurcan Yazıcı Metin

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.83.185

Öz

Trabzon’da, Ortahisar Mahallesinde bulunan ve Saraçzade / Hacı
Pir Efendi Medresesi olarak bilinen medrese günümüze gelmemiştir.
Yapıdan günümüze, Ortasaray, Ortahisar ya da Saraçzade Mescidi
olarak bilinen kısmı ve avlu kapısı ulaşmıştır. 18.yüzyılda mevcut
olduğu anlaşılan yapı 19.yüzyılın ortalarında yaşanan yangında harap
olmuştur. Bu tarihten sonra, yapıya adını veren ve aynı zamanda
medresenin müderrisi olan Hacı Pir Efendinin girişimleriyle yeni
baştan inşa edilmiştir. Büyük oranda padişahın katkılarıyla; mescid
ve kütüphane ile birlikte inşa edildiği anlaşılan medresenin planı ve
mimarisi hakkında bilgiler çok sınırlıdır. Medresenin mescidi için
valide sultanın da katkı sağladığı arşiv belgelerinde geçmektedir.
Günümüze gelmeyen medresenin projesi, Osmanlı Arşivinde
mevcuttur. Projede medresenin kat planları ve cephe görünümüne yer
verilmiştir. Yapının dikdörtgen plan şemasında, revaklı, açık avlulu,
iki katlı bir medrese olduğu anlaşılmaktadır. Mekanlar her iki katta
avlu etrafında, üç yönde dolanan revak dizisinin arkasına gelecek
şekilde, “U” düzeninde yerleştirilmiştir. Medresenin günümüze
ulaşan mescidi, avlunun köşesinde yer almaktadır. Medreseye giriş,
alt katta, güney duvarı ortasındaki kapı açıklığından sağlanmaktadır.
Medresenin alt katındaki mekanlar güney, doğu ve kuzey yönde
yerleştirilmiştir. Kuzey yöndeki mekanların ise avluya ve dışarıya
açık dükkan şeklinde düzenlendiği görülmektedir. Planda mekanlar
tek tek tanımlanmıştır. Aynı zamanda medreseye gelir getirmesi
amacıyla inşa edildiği anlaşılan dükkanlar alt katta yer almaktadır.
Medresenin projede tanımlandığı haliyle inşa edilip edilmediğini
tespit etmek zordur.
Medresenin ilave ve onarımlarla günümüze gelebilen mescidi,
dikdörtgen planlı ve kiremit kaplı çatı ile örtülüdür. Mescidin, aynı
zamanda medresenin batı duvarı, üzerinde niş ve açıklıklar bulunan
Bizans yapısına ait olması muhtemel bir duvardır. Mescidin doğu
yönünde, medresenin kapısından, yani güney yönden girişi bulunan,
kapalı bir son cemaat yeri düzenlemesi vardır. Son cemaat yerinin
doğu duvarı, bu yöndeki medrese mekanına ait olmalıdır. İnşa kitabesi
de bu duvar üzerinde bulunmaktadır. İç mekanda kuzey yönde, ortada
ahşap bir dikmeyle taşınan ahşap kadınlar mahfili vardır. Mescidin
harim mekanı, barok karakterde süslemelere sahip mihrap dışında
sadedir.
Bu makalede, Osmanlı Arşivi’nden elde edilen belgeler ışığında,
yapının yangın sonrası inşa süreci ve mimarisi değerlendirilecektir.
Geç dönem Osmanlı medreselerinin bir örneği olduğu anlaşılan
medresenin planı ilk defa bu çalışmada tanıtılacak ve ayrıntılı bir
şekilde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarisi, Trabzon, Medrese, Hoca Pir Efendi, Saraçzade, Ottoman Architecture, Madrasa, Hoca Pir Efendi

Saraçzade / Haci Pir Madrasa That Has Not Reached Today and Architecture in Trabzon

Öz

The madrasa known as Saraçzade / Hacı Pir Efendi Madrasa, located
in Ortahisar Neighborhood in Trabzon, has not reached today. The
part known as Ortasaray, Ortahisar or Saraçzade Mescidi and the
courtyard gate have survived form the structure. The building, which
is understood to have existed in the 18th century, was destroyed in the
fire middle of the 19th century. After this date, it was rebuilt with the
initiatives of Hacı Pir Efendi, who gave its name to the building and
was also the professor of the madrasah. Largely with the contributions
of the sultan; information about the plan and architecture of the
madrasa, which is the understood to have been built together with the
mosque / masjid and library, is very limited.
The project of the madrasa, that has not reached today, is available in
the Ottoman Archives. The floor plans and facade view of the madrasa
are included in the project. In the rectangular plan of the building, it
is understood that it was a two-storey madrasa with a portico and an
open courtyard. The spaces are placed in a “U” pattern on both floors,
behind the row of colonnades. The masjid of the madrasa, which has
reached today, is located in the corner of the courtyard. The entrance
to the madrasa is through the door opening in the middle of the south
wall on the lower floor. The spaces on the lower floor of the madrasa
are located in the south, east and north directions. It is seen that the
spaces in the north direction are arranged in the form of shops open to
the courtyard and to the outside. In the plan, the spaces are defined one
by one. At the same time, the shops, which seem to have been built
to generate income for the madrasah, are located on the lower floor. It
is difficult to difficult to determine whether the madrasa was built as
defined in the project.
The masjid of the madrasa, which has reached today with additions
and repairs, is covered with a rectangular plan and a tiled roof. The
western wall of the masjid as well as the madrasa, is a wall likely to
belong to the Byzantine structure with niches and openings on it. On
the east side of the mesjid, there is a closed last congregation place
with an entrance from the madrasa door, that is from the south side.
The eastern wall of the last congregation place should belong to the
madrasa in this direction. The construction inscription is also an this
wall. In the interior, there is a wooden women’s gathering place in the
north, supported by a wooden pillar. The sanctuary of the masjid is
plain except for the mihrab with baroque decorations.
In this article, the post-fire construction process and architecture of the building will be evaluated in the light of documents obtained from the Ottoman Archive. The plan of the madrasas, which is understood to be an example of the late Ottoman madrasahs, will be introduced and examined in detail in this study for the first time.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture, Madrasa, Hoca Pir Efendi, Trabzon, Saraçzade

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep (1988). “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları: Medreseler, Darulkurralar, Mektepler”, S. Bayram (Der.), Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri , İstanbul, s. 239-311.
• Ahunbay, Zeynep (1994). “Medrese”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt: 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, s. 321-325.
• Alikılıç, Dündar (2001). “Tarih Boyunca Trabzon Havalisinde Kütüphaneler”, A.Ü. Türkiyat Araştrımaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 17, Erzurum, s. 305-312.
• Baltacı, Cahid (1976). XV.-XVI.YY. Osmanlı Medreseleri I-II, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Çiçek, Fatih, (2020). XVIII.Yüzyılda Trabzon Şehri (1700-1725), Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Demir Koç, Zeynep (2020). Osmanlı Dönemi’nde Trabzon Kenti’nde Camiye Dönüştürülen Kilise Yapılarının Değişiminin Mimari Analizi, Uludağ Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa.
• Demiralp, Yekta (1999). Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), Ankara.
• Eyice, Semavi (1993). “Damad İbrahim Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul, s. 445-447.
• Goloğlu,Mahmut (1975). Fetihtan Kurtuluşa Kadar Trabzon Tarihi, Anakara.
• İmamoğlu, Ahmed Hilmi (2009). Şair-i Mahir Trabzoni Emin Hilmi Efendi Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanı, Ankara.
• Karpuz, Haşim (1983). “Trabzon’da Yok Olan Türk Dönemi Yapıları”, Sanat Tarihi Yıllığı, İstanbul, s. 99-116.
• Karpuz, Haşim (1994). “Trabzon’da Yok Olan Bazı Türk Devri Yapıları”, Vakıflar Dergisi, c. XXIII, Ankara, s. 145-160.
• Karpuz, Haşim (2007). “Ortahisar Camii”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 33, İstanbul, s. 407-408.
• Karpuz, Haşim ve Mustafa R. Sümerkan (2016). “Trabzon’da Dini Eğitimin Mekana Yanısması Medreseler”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu, Bildiriler Kitabı, İstanbul, s. 1059- 1065.
• Köşklü, Zerrin (1999). 17. Ve 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinin Tipolojisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• Komisyon (2010). “Ortahisar Mescidi”, Trabzon İçi Kültür Varlıkları Envanteri, Trabzon.
• Kuran, Aptullah (1969). Anadolu Medreseleri, Cilt.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kurnaz, Mehmet (2003). Trabzon’da 35 Vakfa Ait Notlar, Trabzon.
• Saydam, Abdullah (2003). “Vakıf Anlayışındaki Yenilenme İhtiyacı ve XIX. Yüzyıl Ortalarında Trabzon Vakıfları”, Osmanlı Araştırmaları, XXIII, s. 185-218.
• Tanman, Baha (1993). “Çorlulu ali Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 8, İstanbul s. 371-373.
• Trabzon Vilayeti Salnamesi, sene 1305, 1889.
• Usta, Sebahittin (2015). Trabzon’da Vakıflar (1550-1650), Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon.
• Yazıcı, Nurcan (2008). “Trabzon Örneğinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Hükümet Konağı Binaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol: 1 /5, s. 943-959.
• Yüksel, Murat (1993). Geçmişten Günümüze Trabzon Şairleri, Osmanlı Dönemi, birinci cilt, Trabzon.
• Yüksel, Murat (2000). Trabzon’da Türk İslam Eserleri ve Kitabeleri, cilt 1, Trabzon.