Tarihi Ekonomik Coğrafya: XIX. Yüzyıl Üsküdar Kazası Kırsalında Mesleki İhtisaslaşma Örüntüleri

Yıl 2025, Sayı: 88, 127 - 161, 20.06.2025

Alperen Özdemir , İlker Yiğit

https://doi.org/10.32704/erdem.2025.88.127

Öz

Bu çalışma ekonomik faaliyetlerin ve süreçlerin hangi yerlerde nasıl
gelişim gösterdiğini aynı zamanda bu gelişimin nüfus merkezlerini
nasıl dönüştürdüğünü detaylı bir şekilde inceleyen tarihi ekonomik
coğrafya perspektifiyle, XIX. yüzyılın ilk yarısında Üsküdar kazasına
bağlı Kanlıca ve İncir köylerindeki mesleki ihtisaslaşma örüntülerini,
nüfus defteri verileri üzerinden ele alıyor. Ülkemizde tarihi ekonomik
coğrafya alanında yapılan çalışmaların sınırlı olması, bu araştırmanın
önemini artırmaktadır. İki köy arasındaki sektörel olarak meslek
dağılımının farklılığı, mekânın mesleki ihtisaslaşma örüntüleri
üzerindeki etkisinin sorgulanmasına yol açmış ve çalışmanın temel
sorusu olarak “Mekânın mesleki ihtisaslaşma örüntüleri üzerindeki
etkisi nedir?” şeklinde belirlenmiştir. Araştırma kapsamında, 181
numaralı nüfus defteri kullanılarak köylerdeki meslek grupları ve
sektörel dağılımları analiz edilmiştir. Kanlıca ve İncir köylerinin
seçilmesinde, iki köyün coğrafi yakınlığına rağmen mesleki ve
ekonomik açıdan farklı örüntüler sergilemeleri etkili olmuştur.
Kanlıca köyünün Üsküdar kaza merkezine ve Suriçi’ne (İstanbul’a),
dolayısıyla ticari ve ekonomik faaliyetlere daha yakın konumu, ona
avantaj sağlarken; İncir köyü, daha izole konumu sebebiyle birincil
ekonomik faaliyetlere (tarım) odaklanmıştır. Kanlıca köyünde,
denizle ilişkili meslekler (kayıkçılık, kireç kayıkçılığı, kalafatçılık,
vb.) baskın hale gelmiştir. Bu meslekler, köyün ekonomik yapısının
çeşitlenmesine ve ticari ilişkilerinin güçlenmesine katkı sağlamıştır.
Nüfusun %67’si üçüncül sektörde (hizmet sektörü) çalışmaktadır.
Kanlıca’nın ulaşım ağı içerisinde, özellikle denizyolu ulaşımında etkin
bir noktada olması, ekonomik faaliyetlerin yoğunlaşmasını
sağlamıştır. Bu sayede, Kanlıca yoğurdunun ün kazanarak Suriçi’ne
kadar götürülmesi mümkün olmuştur. İncir köyünde ise, tarımsal
faaliyetler (rençberlik, bağcılık) ön plana çıkmış ve nüfusun %73’ü
birincil sektörde faaliyet göstermektedir. Köyün görece izole konumu
ve Avrupa yakasına olan uzaklığı, ekonomik çeşitliliğin sınırlı
kalmasına yol açmıştır. İncir köyü, geleneksel ekonomik yapısını
koruyarak tarıma dayalı bir yaşam sürdürmüştür. Bu durum, köyün
ekonomik faaliyetlerinin daha geleneksel bir yapıda şekillenmesine
neden olmuştur. Sanayi öncesi toplumlarda ve bir tarım imparatorluğu
olan Osmanlı ülkesinde köyler, birincil ekonomik faaliyet kollarının
ön plana çıktığı alanları tanımlar. İncir köyü genel kanıya uygun
olarak birincil sektörün baskın ekonomik faaliyeti oluşturduğu bir köy
olarak ortaya çıkmıştır. Fakat Kanlıca’da birincil ekonomik sektörden
ziyade üçüncül sektör daha baskındır. İki komşu köy olan Kanlıca ve
İncir’deki ekonomik faaliyetlerin belirgin farklılığına bakıldığında
Osmanlı ülkesinde, kırsal alanda dahi genel paradigmaya uymayan
durumlar söz konusu olabilmektedir. Bu durum zamansal ve mekânsal
manada sanayi öncesi köyü (sosyal ve ekonomik bağlamıyla) yeniden
düşünmemiz gerektiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarihi Coğrafya , Tarihi Ekonomik Coğrafya , Nüfus Defteri , Üsküdar , Kanlıca , İncirköy , Mesleki İhtisaslaşma

Historical Economic Geography: Patterns of Occupational Specialization in the Rural Area of Uskudar District During the 19th Century

Öz

This study examines, from a historical economic geography perspective
that analyzes in detail how economic activities and processes develop
in specific places and how this development transforms population
centers, the patterns of occupational specialization in the villages of
Kanlıca and İncir, which were part of the Üsküdar district in the first
half of the 19th century, based on census register data. The sectoral
differences in occupational distribution between the two villages have
led to questioning the impact of location on patterns of occupational
specialization, and the main research question of the study has
been determined as: “What is the impact of location on patterns of
occupational specialization?” The selection of Kanlıca and İncir
villages was influenced by the fact that, despite their geographical
proximity, they exhibit different patterns in terms of occupation and
economy. Kanlıca village’s closer proximity to the Üsküdar district
center and Suriçi (Istanbul), and thus to commercial and economic
activities, provided it with an advantage, while İncir village, due to
its more isolated location, focused on primary economic activities.
In Kanlıca village, sea-related professions became predominant.
These professions contributed to diversifying the village’s economic
structure and strengthening its commercial relations. 67% of
the population work in the tertiary sector. Kanlıca’s effective
position within the transportation network, especially in maritime
transportation, facilitated the concentration of economic activities. In
İncir village, on the other hand, agricultural activities came to the
forefront, and 73% of the population is engaged in the primary sector.
The village’s relatively isolated location and its distance from the
European side have led to limited economic diversity. İncir village
has maintained its traditional economic structure, sustaining a life
based on agriculture. This situation has caused the village’s economic
activities to be shaped in a more traditional manner. In pre-industrial
societies and in the Ottoman Empire, which was an agrarian state,
villages are defined as areas where primary economic activities are
prominent. İncir village emerged as a village where the primary sector
constitutes the dominant economic activity, in line with the general
belief. However, in Kanlıca, the tertiary sector is more dominant than
the primary sector. Considering the significant economic differences
between the two neighboring villages of Kanlıca and İncir, it becomes
evident that situations not conforming to the general paradigm can
occur even in rural areas within the Ottoman Empire. This indicates
that we need to rethink the pre-industrial village in temporal and
spatial terms.

Anahtar Kelimeler

Historical Geography , Historical Economic Geography , Population Register , Üsküdar , Kanlıca , İncirköy , Occupational Specialization

Kaynakça

• a) Arşiv Kaynağı: Dağdelen, İ. (2012). Beykoz Nüfus Defterleri, İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları No.26.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), 569 numaralı Nüfus Defteri (NFS.d..) (Hicri: 1261 / Miladi: 1845).
• b) Araştırma Eserler: Aliağaoğlu, A. ve Uğur, A. (2016). “Osmanlı Şehri”, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 38, 203-226.
• Aydoğmuş, A. (2019). “Coğrafya Yönüyle İstanbul Boğazı”, İstanbul: geoCED Herkes İçin Coğrafya 3, 10-16.
• Bayartan, M. (2003). XIX. Yüzyılda Kütahya’nın Tarihî Coğrafyası, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
• Bostan, M. H. (2018). “Üsküdar’ın Sınırları ve Demografisi (XV-XIX. Yüzyıl)”, İstanbul, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, s. 117-147.
• Bozkurt, N. (2007). “Nüfus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Buluttekin, M. B. (2015). “İstanbul’un 19. Yüzyıldaki Ekonomik Sorunlarının Tasnifi: Ahkam Defterlerine Göre Suriçi ve Bilad-ı Selâse (Galata, Üsküdar ve Haslar)”, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12(1), 78-104.
• Burke, P. (1975). “Some Reflections on the Pre-Industrial City”, Urban History 2, 13-21.
• Çimen, A. (2012). “Sayım, Kayıt Düzeni ve Teşkilatlanma Açısından Osmanlıda Nüfus Hizmetleri”, Ankara: Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14(3), 183-216.
• Doğan, M. ve Doğan, Ö. (2022). “Ekonomik Coğrafya”, içinde Beşerî ve Ekonomik Coğrafya, Ankara: Pegem Akademi, s. 159-195.
• Doğanay, H. ve Doğanay, S. (2015). Coğrafya’ya Giriş (12. Baskı), Ankara: Pegem Akademi.
• Ertuğ, N. (1995). Osmanlı Ulaşım Sisteminde Kayıkçılık, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
• Eski İstanbul Fotoğrafları Arşivi, Erişim adresi: www.eskiistanbul.net (Erişim tarihi: 11.05.2023).
• Eyice, S. (2004). “Fetihten Önceki Üsküdar”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu I, s. 17-20.
• Frenken, K. ve Boschma, R. (2015). “Geographic Clustering in Evolutionary Economic Geography”, içinde Handbook of Research Methods and Applications in Economic Geography, Edward Elgar Publishing, s. 291-302.
• Gallup, J. L., Sachs, J. D. ve Mellinger, A. D. (1998). “Geography and Economic Development”, International Regional Science Review 22(2), 179-232.
• Goose, N. (1982). “English Pre-Industrial Urban Economies”, Urban History 9, 24-30.
• Gümüşçü, O. (1997). XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Doktora Tezi.
• Gümüşçü, O. (2013). “Tarihi Coğrafya”, içinde Coğrafya ve Tarihi Coğrafya, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını, s. 30-56.
• Gümüşçü, O. (2018). Kaynaklarıyla Tarihi Coğrafya (1. Baskı), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Güneş, A. (2004). “16. ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu I, s. 42-56.
• İnciciyan, P. Ğ. (1956). XVIII. Asırda İstanbul, çev. H. D. Andreasyan, İstanbul, İstanbul Fethi Derneği, İstanbul Enstitüsü Yayınları.
• Kaplanoğlu, R. (2016). “İlk Nüfus Defterlerine Göre Üsküdar’da Sosyal ve Ekonomik Yaşam”, İstanbul, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu IX, s. 497- 536.
• Karabağ, S. ve Şahin, S. (2009). Türkiye Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası (4. Baskı), Ankara, Gazi Kitabevi.
• Karakaya, E. (2012). “Üsküdar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 42, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kim, S. ve Margo, R. A. (2004). “Historical Perspectives on US Economic Geography”, içinde Handbook of Regional and Urban Economics 4, Elsevier, s. 2981-3019.
• Konyalı, İ. H. (1976). Abideleriyle ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi (Cilt 2), İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları.
• Krugman, P. (1991). “Increasing Returns and Economic Geography”, Journal of Political Economy 99(3), 483-499.
• Kunter, H. B. (1958). “Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfusu”, Vakıflar Dergisi 4, 245-248.
• Mantran, R. (2023). İstanbul Tarihi (4. Baskı), çev. T. Tunçdoğan, İstanbul: İletişim Yayınları. (Orijinal eser basım tarihi 1996).
• Mazak, M. (2019). İstanbul Kayıkçıları (1. Baskı), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Microsoft Bing Görüntü Oluşturucu, DALL·E. (2023). Yapay Zekâ Destekli Görüntü Üretim Uygulaması. Erişim adresi: https://www.bing.com
• Mitchell, J. B. (1954). Historical Geography, London: English Universities Press.
• Mülayim, S. (2005). “19. Yüzyılda Üsküdar”, İstanbul, Üsküdar Sempozyumu II, s. 138-150.
• Özçağlar, A. (2006). Coğrafyaya Giriş (2. Baskı), Ankara: Hilmi Usta Matbaacılık.
• Temurçin, K. (2007). “Hamidabat Kazasında Nüfus (1831-1917)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 17(1), 45-68.
• Tümertekin, E. (1994). Beşerî Coğrafyaya Giriş, İstanbul: İ.Ü. İletişim Fakültesi Basımevi ve Film Merkezi.
• Tümertekin, E. ve Özgüç, N. (2020). Ekonomik Coğrafya: Küreselleşme ve Kalkınma (17. Baskı), İstanbul: Çantay Kitabevi.
• Türker, A. (2007). “İstanbul Boğazı’nın Akıntı Rejimini Belirleyen Başlıca Etkenler”, 6. Ulusal Kıyı Mühendisliği Sempozyumu, Trabzon, s. 531-538.
• Türkmen, H. (2015). Geçmişten Üsküdar Suretleri Beşibiryerde, İstanbul: Ege Reklam ve Basım Sanatları.
• Türkmen, H. (2019). Gravürlerde Üsküdar (1. Baskı), İstanbul: Seçil Ofset.
• Unan, F. (2004). “Mevleviyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 29, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, H. H. (2021). XVI. yy Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Şumnu Kazasının Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası, Afyonkarahisar, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Yiğit, İ. (2011). Temettuat Defterlerine Göre XIX. Yüzyılda Beyşehir’in Beşerî ve Ekonomik Coğrafyası, Afyonkarahisar, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Yiğit, İ. (2020). “Burdur ve Çevre Kazalarda Nüfus (1834)”, Doğu Coğrafya Dergisi 25(44), 13-30.
• Yiğit, İ. ve Yakar, M. (2021). “Tarihi Bir Kaynak Olarak XIX. Yüzyıl Nüfus Defterlerindeki Yabanciyân Kayıtlarının Göç Araştırmalarındaki Yeri: Isparta ve Çevre Kazalar Örneği”, Ege Coğrafya Dergisi 30(2), 247-263.
• Yiğit, İ. ve Yakar, M. (2022). “Tarihi Nüfus Coğrafyası: 19. Yüzyıl İlk Yarısında Hamid Sancağı Yalvaç Kazasında Nüfusun Yaş Yapısı ve Yaşlanma Düzeyi”, Ege Coğrafya Dergisi 31(2), 233-253.