MUKAYESELİ HUKUK VE TÜRK HUKUKU AÇISINDAN OLAĞANÜSTÜ HALLERDE MÜLKİYET HAKKI SINIRLAMASININ FİKRÎ VE HUKUKÎ TEMELLERİ

Yıl 2016, Cilt: 11 Sayı: 1, 1 - 32, 30.06.2016

Veysel Başpınar

Öz

Mülkiyet hakkı, insanlık tarihi kadar eski ve o tarihten bu yana temel bir insan
hakkıdır. Bu sebeple, insan hakları ile ilgili milletlerarası sözleşmelerde ve ülkelerin
anayasaları ile temel metinlerinde, temel haklar ve hürriyetler arasında yerini
almıştır. Mülkiyet hakkı, 1921 Anayasası hariç olmak üzere, bütün Anayasalarımızda
bazen temel haklar ve hürriyetler (1924 AY. m. 74, 1982 Anayasası m. 35), bazen
de ekonomik ve sosyal haklar ve hürriyetler (1961 Anayasası m. 36) olarak
kabul edilmiştir. Bununla birlikte, söz konusu hak, tarih boyunca değişik sebeplerle
sınırlanamaz bir hak olarak nitelendirilmemiş; farklı gerekçe ve boyutlarda hep
müdâhale edilmiştir.
AY. m. 35/II ve III’te mülkiyet hakkının kamu yararı amacıyla sınırlanabileceği ve
bu hakkın toplum menfaatine aykırı kullanılamayacağı hükmü yer almaktadır. Aynı
şekilde TMK. m. 683/I’e göre de, bir şeye malik olan kimse, ondan, hukuk düzeninin
sınırları içinde yararlanma hakkına sahiptir. Yine TMK. m. 2’de bir hakkın kötüye kullanılmasının
hukuk düzeni tarafından korunmayacağı kabul edilmiştir. Diğer taraftan,
Alman hukukunda, kötüye kullanılan temel hak veya hürriyetin düşeceği/kaybedileceği
esası benimsenmiştir (GG. Art. 18). O halde mülkiyet hakkı toplum menfaatine aykırı
kullanıldığı takdirde, kullanma, yararlanma ve tasarruf yetkileri sınırlandırılabilir. Bunun
bir sonucu olarak olağanüstü hâl ilanı ile birlikte Devlet, kendi varlığına yönelik
olan ve olağan dönem kuralları ile bertaraf edilemeyecek tehlikelerle karşı karşıya kaldığından,
bu tehlikeleri ortadan kaldırabilmek için, temel hakları ve hürriyetleri sınırlayabilir.
Böyle bir uygulama kural olarak AY. m. 15, 91, 120 ve 121, İHAS. m. 15 hükümlerine aykırılık teşkil etmez. Zira söz konusu hâllerde, temel haklar ve hürriyetler
ile ilgili olarak Anayasa’da ve Sözleşme’de yer alan teminatlara aykırı tedbirlerin alınabileceği
yine söz konusu metinlerin hükmüdür (AY. m. 15, Sözleşme m. 15). Diğer
taraftan, olağanüstü hal kapsamında kabul edilen kanun hükmünde kararnameler ile
yapılan düzenlemeler, ilga veya iptal edilmedikleri müddetçe geçerliklerini muhafaza
ederler. Bunun amacı; milletlerarası sözleşmelerde ve anayasalarda farklı ifade edilmiş olsa da, kamu yararıdır. Bu sebeple, mülkiyet hakkına geçici el koyma, kontrol amacıyla
sınırlama veya İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nin askıya alınması hâllerinde, yapılacak müdâhaleler, kural olarak gerek milletlerarası sözleşmelere gerek Anayasa’ya
aykırı olarak nitelendirilemez. Ancak, olağanüstü hal kapsamında kabul edilen kanun
hükmünde kararnamelerle, mülkiyet hakkı sınırlanabilir ise de, onu yok edici hükümler,
genel müsadereye yol açan ya da masumluk karinesini ihlâl eden uygulamalara yol
açılmamalıdır. Çünkü Sözleşmenin askıya alınması halinde dahi, alınan tedbirler olağanüstü
halin gerekli kıldığı düzenlemelerden öteye geçemez, aksi halde devletin sorumluluğu
söz konusu olur.

Anahtar Kelimeler

Mülkiyet Hakkı, Olağanüstü Hal, Sınırlandırma veya Durdurma, Temel Haklar ve Hürriyetler, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, Mülkiyet Hakkının Kontrolü, Hakkın Kötüye Kullanılması

Kaynakça

• ADALET BAKANLIĞI: Avrupa Birliği Üyesi Bazı Ülkelerin Anayasaları, http://www.adalet.gov.tr/duyurular/2011/eylul/anayasalar/anayasalar.htm, E.T. 08.08. 2016. AKÇA, Kürşat: Anayasa Mahkemesi Kararlarında Mülkiyet Hakkı, İÜHFD. Özel Sayı, C. 1, s. 543-596. AKYOL, Şener: Dürüstlük Kuralı ve Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı, 2. Baskı, İstanbul 2007. ALİEFENDİOĞLU, Yılmaz: Anayasa Yargısı Açısından Olağanüstü Yönetim Usulleri, AİD., C. 25, S. 2, s. 411- 434 (Kısaltılmışı: ALİEFENDİOĞLU, Usuller). ---------------: 2001 Anayasa Değişikliklerinin Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandı- rılmasında Getirdiği Yeni Boyut, AYD., S. 19 (2002). s. 141-176 (Kısaltılmışı: ALİEFENDİOĞLU, Boyut). ARSLAN, Zühtü: Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlandırılması: Anayasa’nın 13. Maddesi Üzerine Bazı Düşünceler, AYD., C. 19 (2002), s. 139-155. AYDOS, Oğuz Sadık: Vakfın Sona Ermesi, İÜHFD., C. 4, S. 1 (2013) s. 129-153 AYGÜN EŞİTLİ, Ezgi: Kalkışma Suçları, Ankara 2016. BADURA, Peter: Eigentum, in: BENDA, E./MAIHOFER, W./VOGEL, H. J.; Handbuch des Verfassungsrechts (1), 2. Auf. Berlin 1995. BAŞPINAR, Veysel: Mülkiyet Hakkını İhlâl Eden Müdâhaleler, Ankara 2009. BAUR, F./STÜRNER, R.: Sachenrecht, 18. Auf. München 2009. BEHÇET, Muhammed: Olağanüstü Hal Uygulaması ve Teorik Temelleri (İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2014. BULUT, Burcu: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde Mülkiyet Hakkı ve Sınırlandırılması Esasları, LHD, S. 33 (Eylül 2012), s. 11-32. BUSCHENDORF, Klaus: Eigentum verpflichtet, www.iukbuschendorf.de/23- eigentumverpflichtet.htm., 09.09.2008. ÇELİK, Cemil: Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara 2010. ÇÖRTOĞLU, Sahir: Taşınmaz Mülkiyetinin Aşkın Kullanılması, Ankara 1988. DİNÇ, Güney: Avrupa İnsan Hakları ve Malvarlığı Hakları, Ankara 2007. DREIER, Horst: Grenzen demokratischer Freiheit im Verfassungsrecht, JZ. 1994, s. 741-752. DÜRİG, Günter: Die Verwirkung von Grundrechten nach Artikel 18 des Grungesetzes, JZ. 1952, No. 17, s. 513-527. EEKHOFF, Johann: Soziale Sicherheit durch Eigentum Abwägung zwischen Eigentumsschutz und Sozialpflichtigkeit, Eigentum 2005. ENGEL, Christoph: Die soziale Funktion des Eigentums, in: Bibliothek des Eigentums, Bd. I, Bericht zur Lage des Eigentums, Berlin 2002, s. 11-107. EREN, Fikret: Mülkiyet Hukuku, 4. Baskı, Ankara 2016. ESEN, Selin: Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye’de Olağanüstü Hal Rejimi, Ankara 2008 (Kısaltılmışı: ESEN, Rejim). ---------------: Anayasa Hukuku Açısından Dolaşım Özgürlüğü, Ankara 2014 (Kısaltılmışı: ESEN, Özgürlük). ETGÜ, Mehmet Akif: Kamu Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Mülkiyet Hakkına Bakışı (Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum 2009. GÖZLER, Kemal: Olağanüstü Hal Rejimlerinde Özgürlüklerin Sınırlandırılması Sistemi ve Olağanüstü Hak Kanun Hükmünde Kararnamelerin Hukuki Rejimi, ABD., Y. 1990, S. 4, s. 561-590 (Kısaltılmışı: GÖZLER, Sistem). ---------------: “Olağanüstü Yönetim Usulleri", www.anayasa.gen.tr/oyu.htm (08.08.2016) (Kısaltılmışı: GÖZLER, Usuller). GUSY, Christoph: Die “freiheitliche demokratische Grundordnung” in der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts, AÖR., Bd. 105, H. 2, s. 279-310. GÜRSOY, K.T./EREN, F. / CANSEL, E.: Türk Eşya Hukuku, 2. Baskı, Ankara 1984. HAAB, Robert: Kommentar zum Schweizerischen Zivilgesetzbuch, Bd. IV, Sachenrecht, 2. Auf. Zürich 1929. HANK, Rainer: Warum und dazu verpflichtet Eigentum?, www.faz.net./s/ Rub LECIACFE 1EE274C81B CD3621 EF 555C83C/ Doc~E387D4. E.T. 09.09.2008. HEUCHERT, Karsten: Das Eigentum in der Theorie der Property Rights, in: Das Eigentum (Hrsg. J.F. BAUR) Göttingen 1989, s. 125-141. JUNG, Hye Young: Die verfassungsrechtliche Einordnung der städtbaulichen Umlegung auf der Basis der modernen Eigentumsdogmatik, Diss. Köln 2004. KERSTİNG, Wolfgang: Eigentumsfreiheit und Sozile Gerechtigkeit –Versuch einer phlizofischen Deutung des verfassungsrechtlichen Grundsatzes “Eigentum verpflichtet”, Eigentum, Berlin 2005. KUEBLER, Friedrich Karl: “Eigentum verpflichtet”- eine zivilrechtliche Generalklausel? AcP. 159.Bd, (1960/1961), s. 237-293. KUZU, Burhan: Olağanüstü Hal Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, Ankara 1993. LEİBİNGER, Berthold: Eigentum: Voraussetzung für Freiheit und Wohlstand; Kultur des Eigentums, Berlin 2006, s. 61-68. MANGOLDT, H./KLEIN, F.: Das Bonner Grundgesetz, Bd. I, Berlin Frankfurt 1966, Bd. III, München 1974. MERZ, Friedrich: “Sozial ist, was Bürger zu Eigentümern macht” Ein Ordnunsrahmenfür eine breite Diversifizierung privaten Eigentums, in: Eigentumsverfasuung und Fininzkrise (Hrsg. Otto DEPENHEUER), Berlin 2009, s. 19-26. OLZEN, Dirk: Aktuelle zivilrechtliche Probleme des Eigentums, in: Das Eigentum (Hrsg.J. F. BAUR), Göttingen 1989. s. 103-124. ÖDEN, Merih: Anayasa Mahkemesi ve Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetim Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi, AHFD. C.58, S. 3, s. 659-691. ÖZBUDUN, Ergun: Türk Anayasa Hukuku, 15. Baskı, Ankara 2014. ÖZLER, Murat: 1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na Göre Olağanüstünün Olağanlaşması ve Kriz Hukuku, İstanbul 2016. Reihe Alternativekommentare Gesamtheraugeber Rudolf WASSERMAN: Kommentar zum Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland, Bd. 1, Art. 1- 37, 2. Auf. Luchterhang 1989; Bd. 2, Art. 38-146, 2. Auf. Luchterhang 1989. SARI, İ. Gürbüz: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine Ek 1. Protokole Göre Malvarlığı Haklarının Korunması, İstanbul 2010. SCHMIDT-BLEIBTREU, B./KLEIN, F.: Kommentar zum Grundgesetz für die Bundesrepublişk Deutschland, 3. Auf., Berlin 1973. ŞAHİN, Adil: Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunda ve Türk Anayasa Hukukunda “Mülkiyet Hakkının Sınırlandırılması” Sorunu, LDD C.53-54, s. 85-103. ŞİMŞEK, Oğuz: Federal Alman Anayasa Hukuku’nda Temel Hakların Düşmesi, DEÜSBED, C. 5, Sayı 1, s. 94-112 (Kısaltılmışı: ŞİMŞEK, O.). ŞİMŞEK, Suat: Türk Hukukunda ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde Mülkiyet Hakkı, Ankara 2011 (Kısaltılmışı, ŞİMŞEK, S., Mülkiyet). ---------------: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Mülkiyet Hakkıyla İlgili Davaları İnceleme Yöntemi: Üç Kural Analizi, SD, S. 88 (Ocak-Mart 2013), s. 27-47 (Kı- saltılmışı: ŞİMŞEK, S. Analiz). TEKİNSOY, Ayhan: Anayasa Mahkemesi Kararları Işığında Kanun Hükmünde Çıkarma Yetkisinin Hukuksal Niteliği ve Yetki Yasaları (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1996. TEZİÇ, Erdoğan: Anayasa Hukuku, 20. Bası, İstanbul 2016. TİRYAKİ, Refik: Ekonomik Özgürlükler ve Anayasa, Ankara 2008. TUNÇ, H./BİLİR, F./ TURHAN, Mehmet: Olağanüstü Hallerde Çıkarılabilecek Kanun Hükmünde Kararnameler, AİD., C. 25, S. 3 (1992). s. 13-36. TÜRK, Ender: 1982 Anayasası’na Göre Kanun Hükmünde Kararnameler ve Yargısal Denetimi (Galatasaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2013. ÜSKÜL, Zafer: Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Hukuki Niteliği, Olağanüstü Hal Üzerine Yazılar, İstanbul 2003. YAVUZ, B.: Türk Anayasa Hukuku, 7. Baskı, Ankara 2015. YILDIRIM, Turan: Olağanüstü Yönetim Usulleri, Argumentum S. 25, S. 3 (1992), s. 395- 404. YOKUŞ, Sevtap: Anayasa Yargısının Olağanüstü Rejim Normları Karşısında Hak ve Özgürlükleri Koruma İşlevi, http://www.todaie.edu.tr/resimler/ekler/ 04e1767c4131a5cek.pdf?dergi=Insan%20 Haklari%20 Yilligi, s. 78. E. T. 08.08.2016 (Kısaltılmışı: YOKUŞ, Koruma). ---------------: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ve 1982 Anayasası’nda Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Ankara 2002 (Kısaltılmışı: YOKUŞ, Kullanım). YÜZBAŞIOĞLU, Necmi: 1982 Anayasası ve Anayasa Mahkemesi Kararlarına Göre Türkiye’de Kanun Hükmünde Kararnameler Rejimi, İstanbul 1996. ZABUNOĞLU, Hamdi Gökçe: Türk Anayasal Düzeninde Siyasal Hak ve Özgürlüklerin Kapsamı ve Sınırları, Ankara 2013. ZAND, Joseph: Article 15 of The European Convention on Human Rights and The Notion of State Of Emergency, İÜHFD., C. 5, S. 1 (2014), s. 159-224. ZENGİN, E./ALTIN, S.: Türk Hukukunda Kanun Hükmünde Kararname Uygulaması, SD. S. 34 (1999), S. 34, s. 29-45.