Sufi Concepts in Works Attributed to And Mentioning Shaykh Hamid-i Veli

Yıl 2022, Sayı: 46, 395 - 426, 20.03.2022

Mahmut Ulu

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1053726

Öz

Shaykh Hâmid-i Veli, better known by the name “Somuncu Baba” in addition to being one of the well-known sufis of the 9/15th century, he is a very important name in terms of Anatolian Sufi tradition. It has relations with the Ebheriyya, Naqshbandiyya, Safawiyya and Khalwatiyya sects in terms of succession. Somuncu Baba, to whom a sect was not attributed, trained Hajji Bayrâm-ı Veli, the founder of the sect, which is considered the first Turkish sect of Anatolia, like Bayramiyya. In addition, he can be accepted as the pioneer of the lineage that enables the thought of “malâmat”, which is not an independent sect, but as a joy in the sects, to turn into an independent sect. No comprehensive study has been conducted to reveal the mystical views of Somuncu Baba, who is thought to have an important place in terms of Anatolian Sufi tradition. For this reason, it is important to consider his mystical views. In this study, it is aimed to reveal the concepts that are thought to reflect his mystical thoughts, based on the works and poems attributed to him and the sources dealing with his life.In this context, twenty-four concepts, which are thought to reflect his Sufi views, have been emphasized within the framework of his works named Sharhi Hadis-i Arbain, Risala Dhikr and Silâh al-Mürîdîn and the information in the sources. These concepts are repentance, wara’, zuhd (ascetism), truth, tawakkul, patience, contentment, poverty, dhikr, prayer, way faring, shaykh, murshid, disciple, mujahade, riyada (ascetivc), seclusion, love and affection, bada, perpetuity, tawhid, heart, soul and malâmat.

Anahtar Kelimeler

Sufizm, Shayk Hamid-i Wali, Somuncu Baba, ascetism, dhikr

Şeyh Hâmid-i Velî’ye (Somuncu Baba) Atfedilen ve Ondan Bahseden Eserlerdeki Tasavvufî Kavramlar

Öz

Daha çok “Somuncu Baba” adıyla bilinen Şeyh Hâmid-i Velî, 9/15. asrın tanınmış sûfîlerinden olması yanında Anadolu tasavvuf geleneği açısından oldukça önemli bir isimdir. Ebheriyye, Nakşbendiyye, Safeviyye ve Halvetiyye tarikatlarıyla silsile yönünden irtibatı bulunmaktadır. Kendisine bir tarikat atfedilmeyen Somuncu Baba, Bayrâmiyye gibi Anadolu’nun ilk Türk tarikatı sayılan tarikatın kurucusu Hacı Bayrâm-ı Velî’yi yetiştirmiştir. Ayrıca o, esas itibariyle müstakil bir tarikat hüviyetinde olmayıp tarikatlarda bir neşve olarak bulunan melâmet düşüncesinin müstakil bir tarikata dönüşmesini sağlayan silsilenin öncüsü kabul edilebilir. Anadolu tasavvuf geleneği açısından mühim bir yeri olduğu düşünülen Somuncu Baba’nın tasavvufî görüşlerini ortaya koyan kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle onun tasavvufî görüşlerinin ele alınması önem arz etmektedir. Bu çalışmada ona atfedilen eserler ve şiirler ile onun hayatını ele alan kaynaklardan hareketle tasavvufî düşüncelerini yansıttığı düşünülen kavramların ortaya konması amaçlanmıştır. Bu bağlamda, ona atfedilen Şerhi Hadîs-i Erbaîn, Zikir Risâlesi ve Silâhü’l-Mürîdîn adlı eserleri ve kaynaklarda yer alan bilgiler çerçevesinde onun tasavvufî görüşlerini yansıttığı düşünülen yirmi beş kavram üzerinde durulmuştur. Bu kavramlar tevbe, verâ, zühd, sıdk, tevekkül, sabır, kanaat, fakr, zikir, dua, seyr ü sülûk, şeyh, mürşid, mürid, mücâhede, riyâzet, halvet, aşk ve muhabbet, fenâ, bekâ, tevhid, kalp marifet ve melâmettir. Somuncu Baba’ya atfedilen ve ondan bahseden eserlerdeki tasavvuf kavramlarının ele alınış şeklinin sözlük ve tasavvuf geleneğinde kullanılan manalara uygun olduğu söylenebilir. Ayrıca bu eserlerde tasavvufî meselelere nazarî ve şeklî yönüyle değil öncelikle yaşayarak olmak üzere pratik ve uygulanabilir yönüyle bakıldığı, bu nedenle ona atfedilen eserlerde tasavvuf kavramlarının tasnifi ya da tarifleri yerine daha çok uygulamaya dönük esaslar şeklinde yer aldığı görülür. Ayrıca gerek ona atfedilen eserlerden ve gerekse ondan bahseden kaynaklardan anlaşıldığı üzere onun tasavvufî düşüncesinin temelini Kur’an ve sünnet yani şer’i hükümler ile Rasulullah’ın hayat anlayışı oluşturmaktadır. Bunun yanında o, kendinden önce yaşamış sûfîlerin sözlerine önem vermiştir. Somuncu Baba, sûfîlerin önemle üzerinde durduğu kavramları yaşadığı çağa, temel manalarına uygun bir şekilde taşıyan sûfîlerdendir. Ayrıca onun gerek doğrudan eserlerinde ele aldığı gerekse eserlerinden ve ondan bahseden kaynaklardan ulaşılan tasavvufi kavramları pratik hayatına yansıttığı görülür. Mesela o, dünya ve içindekilerden yüz çevirmiş, zühd hayatını tercih etmiştir. Kendisine isabet eden bir dünyalıktan dolayı nefsini kınamış ve kalbi hüzünlenmiştir. Şöhret, bilinmek ve tanınmak gibi nefsî hasletlerden sıyrılmış, melâmet gibi gizlenme yolunu tercih etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Şeyh Hâmid-i Velî, Zühd, Zikir, Somuncu Baba

Kaynakça

• Abdurrezzak Kâşânî. Letâifu’l-i’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm (Tasavvuf Sözlüğü). çev. Ekrem Demirli, İstanbul: İz Yayınları, 2004.
• Abdülkerim Kuşeyrî. er-Risâle (Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi). haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Baskı, 2014.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut - Adil Murşid. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1995.
• Akgündüz, Ahmed. Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlisi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2009.
• Ali b. Osman Cüllâbî Hucvirî. Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Baskı, 2020.
• Alşan, Mehmet Hakan. Anadolu Erenleri Melâmet Hırkası. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2012.
• Aynî, Mehmed Ali. Hacı Bayrâm-ı Velî. haz. H. Rahmi Yananlı. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2015.
• Aynî, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2019.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâü’l-Müellifin ve Âsâru’l-Musannifin. An-kara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1951.
• Bayramoğlu, Fuat. Hacı Bayrâm-ı Velî Yaşamı Soyu Vakfı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• BOA, Osmanlı Arşivi. [AE.SAMD.III], No. 45, Gömlek No. 4491.
• BOA, Osmanlı Arşivi. [C.EV], No. 163, Gömlek No. 8109.
• BOA, Osmanlı Arşivi. [İE.EV], No. 66, Gömlek No. 7122.
• BOA, Osmanlı Arşivi. [SB], No. 1, Gömlek No. 6.
• Cebecioğlu, Ethem. Hacı Bayrâm-ı Velî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 6. Baskı, 2008.
• Coşanay, Büşra. “Tasavvuf Düşüncesinde Seyr ü Sülûk Üzerine Bir İnceleme”. Anasay (2017), 2/199-216.
• Çoruh, Şinasi. Emir Sultan. İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, ts.
• Dikici, Recep. Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) Hacı Bayrâm-ı Velî Taceddîn-i Velî ve Evradları. İstanbul: Akif Yayınları, 2017.
• Ebû Dâvut. Sünen. nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamid. 4 Cilt. Mısır, ts.
• Ebu Nasr Serrâc et-Tûsî. el-Lüma’ (İslâm Tasavvufu). çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Ebu’n-Necib Sühreverdî. Âdâbü’l-Mürîdîn, çev. Süleyman Gökbulut. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2014.
• Ergun, Sadettin Nüzhet. Halk Edebiyatı Antolojisi. Devlet Basımevi: İstanbul, 1938.
• Erünsal, İsmail Erol. Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri. İstanbul: Timaş Yayın-ları, 2014.
• Erünsal, İsmail Erol. XV-XVI. Asır Bayrâmî Melâmîliğinin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askerî’nin Mür’âtü’l-Işkı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Evliyâ Çelebi. Seyahatname. haz. Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı. İstanbul: YKY Yayınları, 2006.
• Gürer, Dilâver. Abdülkâdir Geylânî Hayatı Eserleri Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Baskı, 2006.
• Hoca Sadettin Efendi. Tâcü’t-tevârih. haz. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Hocazâde Ahmed Hilmi. Evliyâ’nın Yolunda (İstanbul Evliyâları). İstanbul: Gerger Yayınları, 2016.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mükrim. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr-ı Sâdır, 1994.
• İbn Hacer el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzan. nşr. M. Abdurrahman el-Mar’aşlî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-İlmiyye li’l-Matbûât, 1986.
• İbn Mâce. Sünen. 2 Cilt. Mısır: y.y., 1952.
• İbrahim Hâs Halvetî. Tezkiretü’l-Hâs (Erenler Kitabı). haz. Mustafa Tatçı vd. İstanbul: H Yayınları, 2017.
• İsmail Hakkı Bursevî. Silsilenâme-i Celvetiyye. çev. Rahmi Serin, İstanbul: Pamuk Yayınları, ts.
• Karabulut, Ali Rıza. Meşhur Mutasavvıflar. Kayseri: Seyyid Burhaneddin Vakfı Ya-yınları, 2. Baskı. 1994.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn. çev. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Kemâl Ümmî. Dîvân. İstanbul: Bayezid Devlet Kütüphanesi. 3357.
• Kemal Ümmî. Dîvan. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. Ali Emiri, 41.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. haz. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları. 2018.
• La’lizâde Abdülbâki. Sergüzeşt. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2456.
• M. Kemâleddin Harîrîzâde. Tibyânü vesâʾili’l-hakâik fî beyâni selâsili’t-tarâ’ik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi. İbrahim Efendi, 430.
• Mecdî Mehmed Efendi. Hadâiku’ş-Şakâik. haz. Abdulkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları. 1989.
• Molla Câmî. Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds. çev. Mahmud Lâmiî Çelebi. sad. Abdulkadir Akçiçek, İstanbul: Huzur Yayınevi, 2016.
• Nev’îzâde Atâî. Hadâiku’l-hakâik fî tekmîleti’ş-Şakâik. haz. Abdülkadir Özcan. İstan-bul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Nizameddin el-Hasan b. Muhammed en-Nisâbûrî. Garâibu’l-Kur’ân ve Regâibu’l-Furkân. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1416.
• Osmânzâde Hüseyin Vassâf. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006.
• Öngören, Reşat. “Zikir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/409-412. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özköse, Kadir. “Somuncu Baba’nın Hacı Bayrâm-ı Velî Üzerine Tesirleri”. Somuncu Baba ve Kültür Çevresi Uluslararası Sempozyum Bildiri Kitabı. ed. Ali Çavuşoğlu. 206-223. Aksaray: Aksaray Belediyesi Yayınları, 2012.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sarı Abdullah Efendi. Semerâtü’l-fuâd. çev. Yakub Kenan Necef Zade. İstanbul: Neşrîyat Yurdu. 1967.
• Serinsu, Ahmed Nedim. “Somuncu Baba’nın Kelime-i Tevhid Zikri Risâlesi Hakkında”, 1. Uluslararası Aksaray Sempozyumu. ed. M. Sami Yıldız vd. 1-31. Aksaray: Aksaray Üniversitesi Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını, 2017.
• Şahin, Haşim. “Somuncu Baba”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/377-378. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Şemseddîn Sâmi. Kâmûs-ı Türkî. haz. Raşit Gündoğdu vd. İstanbul: İdeal Kültür ve Yayıncılık, 2. Baskı. 2012.
• Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn (Evrad Hamidüddîn Hâmid Aksarayî). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 177b-182b.
• Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn. Ankara: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Arapça, 7305, 10-14.
• Şeyh Hâmid-i Velî. Silâhü’l-Müridîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İzmirli İsmail Hakkı Koleksiyonu, 1510, 306-315.
• Şeyh Hâmid-i Velî. Şerhi Hadîs-i Erbaîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağ-datlı Vehbi Efendi, 2047-7.
• Şeyh Hâmid-i Velî. Zikir Risalesi. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, Zeynelzâde Kitaplığı, 81/2.
• Şimşek, Selami. Somuncu Baba Hazretlerinin Evrâdı ve Evrâd-ı Safeviyye. İstanbul: Buhara Yayınları, 2020.
• Taşköprülüzâde İsâmuddin Ebu’l ̶ Hayr Ahmed. eş-Şakâiku’n-nu’maniyye fî ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye (Osmanlı Bilginleri). çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayınları, 2007.
• Ulu, Mahmut. “Menkıbeler Ekseninde Bir Zâhir-Bâtın Yolcusu: Somuncu Baba”. Folklor Akademi Dergisi (2021), 4/3, 452-463.
• Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî (Somuncu Baba) ve Ona Atfedilen “Zikir Risâlesi” Adlı Eser”. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi 11/Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı (2021), 58-74.
• Ulu, Mahmut. “Şeyh Hâmid-i Velî ve Silâhü’l-Mürîdîn Adlı Eseri”. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 135-146.
• Ulu, Mahmut. Tarih Tabakat, Arşiv ve Yazmalar Ekseninde Şeyh Hâmid-i Velî Hayatı Eserleri ve Görüşleri. Ankara: Berikan Yayınları, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Aşk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/11-17. İstan-bul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/229-232. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/21-22. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2. Basım, 2005.
• Yusuf Hakîkî Baba. Şerhi Hadîs-i Erbaîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi, 1441, 13a-37a.