Abdüllatif Harpûtî’nin Hikmet Anlayışına Bakış

Yıl 2024, Sayı: 53, 661 - 685, 30.06.2024

Buket Ataman

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1412647

Öz

Abdüllatif Harpûtî, 19. yüzyılda Türkiye’yi temsil eden ve kelâm ilminde yenilikte ilk somut adımı atan yeni ilm-i kelamcıdır. O, İslâm’ı naklî ve aklî delillerle savunmayı hedeflemiştir. Böylece kelâmda metot bakımından yenilenmeyi öngörmüştür. Harpûtî, İslâm itikadına zarar verecek hususları hikmet vasıtasıyla bertaraf etmek istemiştir. Onun Kâdî Beyzâvî’den naklettiği hikmet tanımında bu amaçlar açıkça görülmektedir. O, hikmeti şek ve şüpheyi izâle etmek amacıyla kesin ilim ifade eden burhanlar ve ikna edici hatâbi ve zannî deliller anlamında yorumlamıştır. Harpûtî, kelâmda kullanılan burhan ve delilleri hikmet olarak değerlendirmiştir. O, hikmete o kadar önem vermiştir ki İslâm’ın hikmet üzerine bina edildiğini iddia etmiştir. Hikmete yüklediği fonksiyonla Kur’an’ı ve Sünneti şerh etmeyi, dinin sırlarına ulaşmayı amaçlamıştır. Hikmet vasıtasıyla dinin tüm halk kitlelerine nüfuz edebileceğine inanmıştır. Ona göre böylece hem avam hem de havas özelliğine sahip olan insanlar dinden nasiplenecektir. Hikmeti bir metot olarak ele alan Harpûtî, hikmetin kuşatıcı, işlevsel ve irşada yönelik özelliğini vurgulamıştır. Harpûtî’nin hikmet tanımının kelâm ilminin gâyesini destekler mahiyette olması kelâm ilmi ile hikmet arasındaki münasebetin açık bir tezâhürüdür. Aynı zamanda hikmetin şüpheyi izale eden kesin ilim özelliği, delil ve burhanlarla ikna edici hitaplar barındırması kelâmın da gâyeleri arasında yer almaktadır. Hikmeti mantık kuralları çerçevesinde değerlendiren Harpûtî, hikmet vasıtasıyla akıl ve bilim arasında ilişki kurmuştur. Bunun somut örneğine Tenkîhu’l-Kelâm eserinde yer alan “İlm-i Hey’et ile Kütüb-i Mukaddese Arasında Zahirî Hilafın Tevcih ve Tevfîki Hakkında” risâlesinde rastlanmaktadır. Bu risâlesinde vahiy ve bilim arasında münasebet kurmuş, heyet ve hikmet ilmi üzerinde önemle durmuş, geçmişe dönük birtakım astronomi teorilerinden bahsetmiş ve bunları âyetlerle destekleyerek, İslâm’ın bilim ile akla karşı olmadığını ispatlamaya çalışmıştır. Harpûtî, her fırsatta tabiat ilimlerine ve bilimsel gerçeklere yer vermiş, Allah’ın kudretini ve hikmetini vurgulamıştır. O, Kur’an’dan birtakım âyetleri bilimsel verilerle ilişkilendirmiştir. Böylece dindeki hikmetlere dikkat çekmek istemiştir. O, bilime hizmet eden tüm insanlığı İslâm’a hizmet portalında düşünmüştür. Bu ister kâfir ister müslüman eliyle olsun. Ona göre İslâm’a hizmet, hikmettir. Hem de bu asırlar boyu devam edecek bir hikmettir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Abdüllatif Harpûtî, Din ve Bilim İlişkisi, Hikmet, Yöntem

An Overview of ʿAbd al-Latīf Kharpūtī’s Understanding of Wisdom

Öz

ʿAbd al-Latīf al-Kharpūṭī is a modern theologian based in Turkiye in the 19th century and took the first concrete step to introduce new ilm al-kalām. He aimed at defending Islam using both rational (‘aql) and narrative (nass) evidence, thereby envisioning a methodological renewal in kalām. Using wisdom, al-Kharpūṭī wanted to eliminate the issues that would harm the Islamic faith through wisdom. Such objectives are evident in the definition of wisdom, he quoted from Qādī Bayzāwī. He interpreted wisdom in the sense of demonstrations (burhan) that express certain knowledge and rhetorical (khitabī) and falsifiable (zannī) proofs in order to eliminate doubt and uncertainty. Al-Kharpūṭī considered the demonstrations and evidences used in kalām as wisdom. He attached so much importance to wisdom, and he claimed that Islam was built on wisdom. With the meaning he attributed to wisdom, he aimed to interpret the Qurʾān and Sunnah and to uncover the secrets of religion. He believed that through wisdom, religion could reach great masses of people. In this way, both the common (hawas) and elite (ʿavām) people would benefit from religion. He used wisdom as a method and emphasized its encompassing, functional and enlightening characteristics. The fact that al-Kharpūṭī’s definition of wisdom supports the purpose of the science of kalām is a clear manifestation of the relationship between the science of kalām and wisdom. At the same time, wisdom’s characteristic of precise knowledge that eliminates doubt and its persuasive appeals with evidence and demonstrations are also among the goals of kalām. Evaluating wisdom based on the rules of logic, al-Kharpūṭī established a relationship between reason and science through wisdom. A concrete example of this can be found in his treatise “On the Tawjīh and Tawfīq of the Apparent (Zahirī) Dispute Between ‘Ilm al-Hay’at and Qurʾāb al-Muqaddasa” and in his work Tanqīh al-Kalām. In this treatise, he established a relationship between revelation and science, emphasized the science of hayat and wisdom,, mentioned some earlier astronomical theories, and tried to prove that Islam was not opposed to science and reason by supporting them with verses. Al-Kharpūṭī often referred to natural sciences and scientific facts and emphasized the power and wisdom of Allah. He associated various verses from the Qurʾān with scientific informations, thereby drawing attention to the wisdom in religion. Al-Kharpūṭī considered all humanity in the service of science as a portal of service to Islam, regardless of whether it is through the hands of a disbeliever or a Muslim. For him, service to Islam is wisdom, and it is this wisdom that will continue for centuries.

Anahtar Kelimeler

Kalām, ʿAbd al-Latīf al-Kharpūṭī, Relationship between Religion and Science, Wisdom, Method

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. Ve’l-Asri Suresinin Tefsiri. çev. Yusuf Ziyaeddin Ersal. Ankara: Doğuş Matbaası, 1960.
• Abduh, Muhammed- Reşîd Rıza, Muhammed. çev. Mehmet Erdoğan, Ali Rıza Temel vd. Tefsiru’l Kur’ani’l Hakîm Tefsiru’l Menâr. 14 Cilt. İstanbul: Ekin Yayınları, 2011.
• Abduh, Muhammed. “Tefsire Mukaddime”. çev. İsmail Cerrahoğlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/14 (1956), 183-188.
• Ahmed Hilmi, Şehbenderzâde Filibeli. Allah’ı İnkâr Mümkün müdür?. Ankara: Çizgi Kitabevi, 2018.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Ta’rîfât. çev. Abdülaziz Mecdi Tolun. İstanbul: Litera Yayınları, 2014.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. Kâhire: Dâru’t-Tıbâati’l Âmira, 1325.
• Çelebi, İlyas. Kelamın İşlevselliği ve Günümüz Kelam Problemleri. haz. Bülent Ünal-Bülent Baloğlu. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2000.
• Çetinkaya, Bayram Ali. “İzmirli İsmail Hakkı”. XIX. Yüzyıl’dan Günümüze Çağdaş İslâm Düşünürleri. ed. Kemal Sözen vd. 93-127. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
• Gecit, Mehmet Salih. “Son Dönem Temsilcileri Bağlamında Yeni İlm-i Kelam Hareketi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/46 (2016), 931-944.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. İlcâmul-Avâm an İlmi’l-Kelâm. nşr. Mahmut Kaya vd. İstanbul: Şenyıldız Matbaacılık, 2020. 19.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. el-Munkizu Mine’d Dalâl. Ankara: Elis Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd. el-İktisad fi’l-itikat İtikatta Doğru Yol. nşr. Osman Demir. İstanbul: Akif Matbaa, 2018.
• Griffin, David Ray. God and Religion In The Postmodern World. ABD: State University of New York Press, 1998.
• Harpûtî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi. sad. Muammer Esen. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Harpûtî, Abdüllatif. Abdüllatif Tercümesi. çev. Ali Rıza Kaşeli. İstanbul: Osmanlı Yayınları, Gül Neşriyat, 2016.
• Harpûtî, Abdüllatif. Tenkîhu’l kelâm fî akâid-i ehli’l İslâm Kelam İlmine Giriş haz. Fikret Karaman. İstanbul: Çelik Yayınevi, İstanbul, 2016.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-’Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru’l-Sadr, 2011.
• İsfehânî, Ragıb. el-Müfredât fî Garîbü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halil İtani. Mısır: Darül Marife, 1961.
• İsfehânî, Ebû Musâ. el-Mu’cemü’l-Muğis fi Garîbi’l Kur’ân. haz. Abdülkerim el-Azbavi. Medine: Daru’l- Medine, 1986.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Muhassalü’l-Kelâm ve’l-Hikme. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası, 1336.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelâm. sad. Sabri Hizmetli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları. 2018.
• Karadaş, Cağfer. Ana Hatlarıyla Kelâm Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.
• Karaman, Fikret. Abdüllatif Harpûtî’nin Hayatı - Eserleri ve Kelâmî Görüşleri. Diyânet İlmî Dergi 1/29 (1993), 105-116.
• Karaman, Fikret. Dünü ve Bugünüyle Harput. Elazığ: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Karaman, Fikret. “Yeni Kelam İlmi Düşüncesinin İnşâsı ve Abdüllatif Harpûtî’nin Rolü”. 2/141. İstanbul: Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları, 1959.
• Korlaelçi, Murtaza. “Medeniyet ve Tefekkürün İnşası”. Akademide Felsefe Hikmet ve Din. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 325-340. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Kutluer, İlhan. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/503-511. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Mevdûdî, Ebu’l Alâ. İslâm Dünyası Uygarlığı. çev. Çetin Manisalı. İstanbul: Adım Yayınları, 1989.
• Özdinç, Rıdvan. “Son dönem Osmanlı Düşüncesinde Yeni İlm-i Kelâm Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (2016), 233-248.
• Özervarlı, M. Sait. “İsbât-ı Vâcib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/495-497. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları. Ankara: İsam Yayınları, 2019.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Salâhî, Muhammed. Kâmûs-ı Osmânî. İstanbul: Mahmûd Bey Matbaası, 1329.
• Sunguroğlu, İshak. Harput Yollarında. İstanbul: Elazığ Kültür ve Tanıma Vakfı Yayınları, 1959.
• Taftâzânî, Sa’deddin. Makâsıdu’l-kelâm fî ‘akâidi’l-İslâm. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Bilnet Matbaacılık ve Yayıncılık, 2019.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali Tahanevi. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn. thk. Ali Dahruc. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmine Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, 2021.
• Türkgülü, Mustafa. Kelam İlmi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “Avam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/105-106. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Havas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/517. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “İbret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/367-368. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Uludağ, Süleyman. İslâm’da Emir ve Yasakların Hikmeti. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Ünal, Ali. Kur’an’da Temel Kavramlar. İstanbul: Beyan Yayınları, 1990.
• Yar, Erkan. “Abdüllatif Harpûtî ve Yeni Kelâm İlmi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1997), 241-262.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Burhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/429-430. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Delil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/136-138. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hatâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/443. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Yurdagür, Metin. “Abdüllatif Harpûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/235-237, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 8 Cilt. Mısır: Matbaatü’l-Hayriyye, 1306.