İnsanın İman Etme Sürecinde İmkân ve Çaba Dengesi

Yıl 2025, Sayı: 57, 601 - 626, 30.06.2025

Muzaffer Barlak

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1565777

Öz

Çağdaş çağda, rasyonel çıkarımların ve bilimsel araştırmaların verileri, bireyler için çok önemli bir bilgi kaynağı haline gelmiştir. Bundan dolayı günümüzde insanlar dogmatik din sunumlarına karşı mesafeli bir tutum sergilerken, rasyonel din sunumlarını daha çok tercih eder olmuştur. Bu süreçte insanlar, zihinlerine düşen her bir soruyu ele almayı ve bu sorulara makul çözümler aramayı belirgin bir yöntem edinmiştir. Rasyonel din algısı kapsamında insanların anlamaya çalıştıkları konulardan biri de ilahi adalettir. Allah’ın adil bir varlık olduğu kabulü, akılları yatıştıracak bir açıklamayla ortaya konulmadığı sürece rasyonel din algısının ikmal ettirilmesi mümkün olmayacak gibi görünmektedir. İnsanların doğum yerleri, ebeveynlerinin onlar üzerindeki etkileri, toplumsal etkenler, toplumun hâkim değer yargıları ve yaşanılan bölge gibi hayati tercihlere etki eden pek çok faktör bulunmaktadır. Bu unsurların, bireysel tercihlerin şekillenmesinde önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Ancak hemen her birey için tüm bu faktörler açısından farklılıklar olsa da, Allah’ın bütün insanlardan ortak beklentisi onların uygun şekilde kendisine iman etmeleridir. İmanı doğuran şartlarla ilgili olarak ise, hem çok sayıda imkâna sahip olanlara hem de sınırlı imkânlara sahip olanlara, Allah’a iman etmek sorumluluğu yüklenmiştir. İslam dinini hak din olarak kabul etmeye ve Allah’a iman etmeye yönlendiren koşulların farklılığına rağmen bütün insanlardan benzer bir beklenti içinde olunması, Allah’ın adaleti konusunda şüphe uyandırmaktadır. Bundan dolayı insanın imtihan sürecinde imkân-sorumluluk dengesinin ne şekilde sağlandığının ortaya konulması, rasyonel bir din sunumunda ele alınması gereken bir konudur. Bu çalışmanın hedefi, bu dengenin ne şekilde sağlandığına dair çözüm önerisinde bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam , Teklif , İman , Hidayet , Sorumluluk , İmkân , Çaba

The Balance of Opportunity and Effort in the Process of Human Belief

Öz

In the contemporary era, data of rational inferences and scientific research has emerged as a pivotal source of information for individuals. Consequently, contemporary society has exhibited a marked preference for a more detached approach to dogmatic religious presentations, opting instead for those that are more rational in nature. In this process, people have adopted a method of finding reasonable solutions for each question that falls into their minds by dealing with it in a rigorous manner. One of the issues that people attempt to comprehend within the framework of a rational perception of religion is that of divine justice. The notion that Allah is a just being appears to be incompatible with the perception of rational religion unless it is identified with a mind-relieving explanation. One of the key criteria in ascertaining God’s justice is the extent to which the phenomenon of the world provides a level of testing ground for human beings that is equitable. A multitude of factors have been identified as contributing to life outcomes, including geographical factors such as birth location, parental influences, societal influences, and prevailing societal values. These elements have been shown to play a significant role in shaping individual life choices and preferences. However, despite the differences in terms of all these factors for almost every individual, it is expected of all humans that they believe in Him accordingly. With regard to the conditions that give rise to faith, it is incumbent upon both those who have numerous opportunities and those who have limited opportunities to believe. The fact that a uniform expectation is placed upon all human beings, despite the heterogeneity of the circumstances that led them to accept Islam as the true religion and to believe in Allah, gives rise to question regarding Allah’s justice. It is imperative to address the issue of how the opportunity-obligation balance is achieved during the “examination of humans” process. The purpose of the present study is to propose a solution to this issue.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Offer , Faith , Guidance , Responsibility , Opportunity , Effort

Kaynakça

• Altındaş, Mücteba. “Hidayet ve Dalalet”. Sistematik Kelam. ed. Mehmet Evkuran. 491-508. Ankara: Bilay Yayınları, 2019
• Altıntaş, Ramazan. Kur’an’da Hidâyet ve Dalâlet. İstanbul: Pınar Yayınevi, 1995.
• Arslan, Hulusi. “Mutezilî Düşüncede İlahi Fiil İnsani Fiil Ayırımı ve Bu Ayırımın Temel Kriterleri”. Dinî Araştırmalar Dergisi 6 (2003), 55-73.
• Ardoğan, Recep. Özgürlük Kaderdendir. İstanbul: klm yayınları, 2019.
• Askalânî, Ahmed b. Ali İbn Hacer. Fethu’l-bârî şerhu sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâduhû ve lâ yecûzu’l-cehlu bih. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2007.
• Barlak, Muzaffer. İslam Düşünce Geleneğinde Tanrı Anlayışları -I-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Boutroux, Emile. Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında. çev. Hilmi Ziya Ülken. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. es-Sahîh. thk. ‘Izzuddîn Dali vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2015.
• Cengiz, Yunus. Mu’tezile’de Eylem Teorisi Kâdî Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2012.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. el-Akîdetü’n-nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn. Kitâbu’l-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf Musa. Mısır: Mektebetü’l-Hanci, 1950.
• Çağlayan, Harun. “İmam Mâtürîdî’de Hidayet-Ahlak İlişkisi”. İmâm Mâtürîdî’nin İzdüşümü. ed. Sıddık Korkmaz. 61-87. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Çiçek, Kemal. “Dünya Müslümanlarının Nüfusu ve Dağılımı Pew Research Center’in Ekim 2009 Tarihli Raporu Çerçevesinde”. Yeni Türkiye 95 (2017), 39-65.
• Demir, Hilmi – Tan, Muzaffer. Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Mâtürîdî. Ankara: Ay Yayınları, 4. Basım, 2019.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 11/2 (Temmuz Aralık 2013), 1-10.
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji İnsanın Yeryüzü Serüveni. Ankara: Lotus Yayınevi, 3. Basım, 2012.
• Eş’arî. Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 1. cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950.
• Ess, Josef Van. “Dirär b. ‘Amr und Die “Cahmiya”. Biographie Einer Vergessenen Schules”. Der Islam Zeitschrift Für Geschichte und Kultur Des Islamischen Orients 44 (1968), 1-70.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasan. el-İbane ‘an usûli’d-diyâne. Riyad: Câmi’atü’l-İmam Muhammed b. Su’ûdi’l-İslâmiyye, h. 1400.
• Evgin, Abdülkadir. “Hadislerde Fıtrat Kavramı ve İslam Fıtratı Söyleminin Tenkidi”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2003), 93-110.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlakiliği. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 4. Basım, 2007.
• Güler, İlhami. İman-Ahlâk İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2003.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerradü makâlâti’ş-şeyh Ebî’l-Hasen el-Eş’arî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1986.
• İbn Haldun. Mukaddime., haz. Süleyman Uludağ., İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2007.
• İsfaehânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l Ma’rife, ty.Müfredâtu Elfâzi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l Fikr, 2010.
• Kâdî Abdulcebbâr. Müteşâbihu’l-Kur’an. thk. Adnan Muhammed Zerzur. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1969.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn (Resâilu’l-adl ve’t-tevhîd içinde). thk. Muhammed Ammâra. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1988.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Karadaş, Cağfer. Kaderin Sırrını Anlamak. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Kelâm Alanında Yeniden Sistematik Yapılanma Zorunluluğu ve Temelleri”. EKEV Akademi Dergisi 12/34 (Kış 2008), 23-42.
• Kıroğlu, Hasan Selim. Kur’an’da Sebeplilik Yapıları. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2020.
• Mâtüridî, Ebû Mansur. Kitâbü’t-Tevhid Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 3. Basım, 2005.
• Mâtüridî, Ebû Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’an. Thk. Hatice Boynukalın. 19 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2006.
• Mâtüridî, Ebû Mansur. Te’vîlâtü’l-Kur’an. Thk. Murat Sülün. 19 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2007.
• Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin. Murûcu’z-zeheb ve me’âdini’l-cevher. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. es-Sahîh. thk. Yâsir Hasen vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2016.
• Öner, Necati. İnsan Hürriyeti. Ankara: Vadi Yayınları, 4. Basım, 1995.
• Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibu’l-’âliye mine’l-’ilmi’l-ilâhiyye. thk. Ahmed Hicazi es-Sekka Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1987.
• Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İfav Yayınları, 19. Basım, 2020.
• Sancar, Faruk. - Suluoğlu, Muhammet Hanefi. “Kelâmın Yenilenmesine Muhalefet Tartışmaları Üzerine Bir Tahlil”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 19/2 (Eylül 2019), 589-614. https://doi.org/10.33415/daad.583999
• Şahinalp, Hacer. “Nurettin es-Sâbûnî’ye Göre Kudret-Fiil İlişkisi Çerçevesinde İnsan Fiilleri ve Sorumlu Özgür Kişilik”, Milel ve Nihal 18/1(Haziran 2021), 97-119. https://doi.org/10.17131/milel.927116
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. Ahmed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Şehristânî, Abdülkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ‘ilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Taberâni, Ebû’l-Kasım Ahmed. el-Mu’cemu’l-evsat. thk. Ebû Muâz Tarık b. Ivezullah. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taftâzânî, Sa’düddîn. Şerhu’l-akâid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: İfav Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Taşçı, Özcan. İlk Kelâm Risâlelerine Göre Kader ve İnsanın Sorumluluğu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2009.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1975.
• Türkmen, Hasan. “Mürcie’nin Îman Nazariyesinin Türk Dünyası Tarihinin Geçiş Dönemindeki İzdüşümü”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/3 (Eylül 2017), 1849-1862.
• Vertovec, Steven. - Peach, Ceri. Islam in Europe. London: Macmillan Press, eds. 1997.
• Yariz, Enes. “Kur’an’a Göre Hidâyete Ermede İnsanın Rolü”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (Aralık 2017), 358-384.