The Perception of the Other in History Textbooks of the Second Constitutional Era

Yıl 2025, Sayı: 58, 1227 - 1248, 30.09.2025

Fidaye Cincil , Enes Küçük , İsmail Düz

Öz

One of the most influential disciplines in the construction of the “other” in collective memory is history. Through the discipline of history, a nation's hopes and aspirations are conveyed in the lines of history textbooks, while also shaping perceptions of friend and foe. Individuals come to perceive the “Other” as an external element through the representations presented in history textbooks. As in the histories of all nations around the world, the concept of the “Other” is also present in Turkish history. In Turkish historiography, the “Other” is often perceived as a threat and typically refers to non-Muslim states and communities located beyond national borders. In Ottoman historiography, the “Other” appears in two primary domains: the East and the West. The West represents Christianity, while the East includes those who were seen as obstructing the Ottoman efforts to establish Islamic unity. Following the re-proclamation of the constitutional monarchy in 1908, history textbooks were rewritten with the mission of cultivating citizens in line with the official state ideology. During this period, influenced by the wars in which the Ottoman Empire was involved, an ideological discourse emerged in history textbooks, structured around the dichotomy of “us” versus “them.” In a sense, the division between “us” and the “Other” was further deepened through these educational materials. This study aims to examine how the Ottoman Empire during the Second Constitutional Era perceived the states and nations it identified as the “Other,” based on an analysis of primary school history textbooks. The research was designed as a historical case study, which is one of the qualitative research designs. The data were collected through document analysis of primary-level history textbooks used during the Second Constitutional Era, including Resimli Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Küçük Tarih-i Osmani ve Çocuklara Tarih Dersleri. The collected data were analyzed using content analysis. As a result of the study, six main categories of “Otherness” were identified, each with corresponding themes: The Threatening and Dangerous Other, The Treacherous and Untrustworthy Other, The Socioeconomically Negative Other, The Colonial and Opportunistic Other, The Civilized and Developed Other, The Rival and Differently Identified Other. The study revealed that Second Constitutional Era history textbooks, as reflections of the transformations experienced by the Ottoman Empire, reshaped the perception of the “other” in accordance with evolving ideological and political tendencies. In these textbooks, Western powers are characterized negatively as opportunistic, colonialist, intent on dividing the Ottoman realm, and hypocritical whereas the Ottoman Empire itself is depicted as a victimized, just, and strong imperial entity.

Anahtar Kelimeler

History , Ottoman Empire , Second Constitutional Era , History Education , History Textbooks , Perception of the Other

II. Meşrutiyet Dönemi Tarih Ders Kitaplarında Öteki Algısı

Öz

Toplumsal hafızada ötekinin oluşumunu sağlayan en önemli disiplinlerden biri de tarihtir. Tarih disiplini sayesinde bir milletin ümit ve emelleri tarih kitaplarının satırlarından okunmakta ve aynı zamanda dost/düşman algısı da ortaya çıkmaktadır. Birey tarih kitapları aracılığıyla kendisine sunulan öteki algısı sayesinde “öteki”yi bir dış unsur olarak algılamaktadır. Bütün dünya milletlerinin tarihinde olduğu gibi Türk tarihinde de ötekiyle karşılaşılmaktadır. Türk tarih yazımında bir tehdit unsuru olarak algılanan öteki, genellikle sınırların dışında kalan ve Müslüman olmayan devlet ve topluluklara işaret etmektedir. Osmanlı tarih yazımında ise öteki doğu ve batı olmak üzere iki temel alanda görülmektedir. Batı Hıristiyanlığı, doğu ise Osmanlıların sağlamaya çalıştığı İslam birliğini engellemeye çalışanları ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin 1908’de meşrutiyeti tekrar ilan etmesiyle birlikte yeniden yazılmaya başlanan tarih ders kitaplarına devletin resmî ideolojisine uygun nitelikte vatandaş yetiştirme görevi yüklenmiştir. Bu dönemde tarih ders kitaplarına Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu savaşlardan kaynaklı olarak biz ve onlar ekseninde ideolojik bir söylem yansımıştır. Bir bakıma tarih ders kitapları aracığıyla “biz” ve “öteki” ayrımı derinleştirilmiştir. Bu çalışmada II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti’nin öteki olarak tanımladığı devlet ve milletleri nasıl algıladığını ilköğretim tarih ders kitapları üzerinden ortaya koymak amaçlanmaktadır. Araştırma nitel araştırma desenlerinden tarihsel durum çalışması olarak tasarlanmıştır. Araştırmanın verileri II. Meşrutiyet döneminde ilköğretim düzeyinde okutulan Resimli Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani, Küçük Tarih-i Osmani ve Çocuklara Tarih Dersleri adlı ders kitaplarından doküman incelemesi tekniğiyle toplanmıştır. Elde edilen veriler içerik analizine tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda Tehditkâr ve Tehlikeli Öteki, Güvenilmez Öteki, Olumsuz Sosyo-ekonomik Öteki, Sömürgeci ve Fırsatçı Öteki, Medeni ve Gelişmiş Öteki ve Rakip ve Farklı Kimlik Taşıyan Öteki olmak üzere 6 kategori ve bunlara bağlı temalara ulaşılmıştır. Çalışmada II. Meşrutiyet dönemi tarih ders kitaplarının, Osmanlı Devleti’nin yaşadığı dönüşümlerin bir yansıması olarak, değişen ideolojik ve politik eğilimlere uygun biçimde “öteki” algısını yeniden şekillendirdiği görülmüştür. Ders kitaplarında Batılı devletler, fırsatçı, sömürgeci, Osmanlı’yı bölmeye çalışan ve ikiyüzlü gibi olumsuz temalarla nitelendirilirken, Osmanlı Devleti ise mazlum, âdil ve güçlü bir imparatorluk olarak resmedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih , Osmanlı , II. Meşrutiyet , Tarih Öğretimi , Tarih Ders Kitapları , Öteki Algısı

Kaynakça

• Ahmet Rasim. Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani. İstanbul: Şems Matbaası, 1329a.