The Perception of the Other in History Textbooks of the Second Constitutional Era

Yıl 2025, Sayı: 58, 1227 - 1248, 30.09.2025

Fidaye Cincil , Enes Küçük , İsmail Düz

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1674670

Öz

One of the most influential disciplines in the construction of the “other” in collective memory is history. Through the discipline of history, a nation’s perception of friends and enemies emerges. Individuals come to perceive the “Other” as an external element through the representations presented in history textbooks. As in the histories of all nations around the world, the concept of the “Other” is also present in Turkish history. In Turkish historiography, the “Other” is often perceived as a threat and typically refers to non-Muslim states and communities located beyond national borders. In Ottoman historiography, the “Other” appears in two primary domains: the East and the West. The West represents Christianity, while the East includes those who were seen as obstructing the Ottoman efforts to establish Islamic unity. Following the re-proclamation of the constitutional monarchy in 1908, history textbooks were rewritten with the mission of cultivating citizens in line with the official state ideology. During this period, influenced by the wars in which the Ottoman Empire was involved, an ideological discourse emerged in history textbooks, structured around the dichotomy of “us” versus “them.” In a sense, the division between “us” and the “Other” was further deepened through these educational materials. This study aims to examine how the Ottoman Empire during the Second Constitutional Era perceived the states and nations it identified as the “Other,” based on an analysis of primary school history textbooks. The research was designed as a historical case study, which is one of the qualitative research designs. The data were collected through document analysis of primary-level history textbooks used during the Second Constitutional Era, including Resimli Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Küçük Tarih-i Osmani ve Çocuklara Tarih Dersleri. The collected data were analyzed using content analysis. As a result of the study, six main categories of “Otherness” were identified, each with corresponding themes: The Threatening and Dangerous Other, The Untrustworthy Other, The Negative Socioeconomically Other, The Colonial and Opportunistic Other, The Civilized and Developed Other, The Rival and Differently Identified Other. In school textbooks, Western states are depicted through negative themes such as opportunism, colonialism, hypocrisy, and attempts to partition the Ottoman Empire, whereas Eastern-origin polities such as Iran, the Akkoyunlular, Karamanoğulları, and Timurlular are represented with similarly pejorative attributes, including aggression, provocation, sedition, intrigue, and cruelty. By contrast, the Ottoman Empire is portrayed as a victimized yet just and powerful imperial entity.

Anahtar Kelimeler

History , Ottoman Empire , Second Constitutional Era , History Education , History Textbooks , Perception of the Other

II. Meşrutiyet Dönemi Tarih Ders Kitaplarında Öteki Algısı

Öz

Toplumsal hafızada ötekinin oluşumunu sağlayan en önemli disiplinlerden biri de tarihtir. Tarih disiplini sayesinde bir milletin dost ve düşman algısı ortaya çıkmaktadır. Birey tarih kitapları aracılığıyla kendisine sunulan öteki algısı sayesinde “öteki”yi bir dış unsur olarak algılamaktadır. Bütün dünya milletlerinin tarihinde olduğu gibi Türk tarihinde de ötekiyle karşılaşılmaktadır. Türk tarih yazımında bir tehdit unsuru olarak algılanan öteki, genellikle sınırların dışında kalan ve Müslüman olmayan devlet ve topluluklara işaret etmektedir. Osmanlı tarih yazımında ise öteki doğu ve batı olmak üzere iki temel alanda görülmektedir. Batı Hıristiyanlığı, doğu ise Osmanlıların sağlamaya çalıştığı İslam birliğini engellemeye çalışanları ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nin 1908’de meşrutiyeti tekrar ilan etmesiyle birlikte yeniden yazılmaya başlanan tarih ders kitaplarına devletin resmî ideolojisine uygun nitelikte vatandaş yetiştirme görevi yüklenmiştir. Bu dönemde tarih ders kitaplarına Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu savaşlardan kaynaklı olarak biz ve onlar ekseninde ideolojik bir söylem yansımıştır. Bir bakıma tarih ders kitapları aracığıyla “biz” ve “öteki” ayrımı derinleştirilmiştir. Bu çalışmada II. Meşrutiyet döneminde Osmanlı Devleti’nin öteki olarak tanımladığı devlet ve milletleri nasıl algıladığını ilköğretim tarih ders kitapları üzerinden ortaya koymak amaçlanmaktadır. Araştırma nitel araştırma desenlerinden tarihsel durum çalışması olarak tasarlanmıştır. Araştırmanın verileri II. Meşrutiyet döneminde ilköğretim düzeyinde okutulan Resimli Küçük Tarih-i Osmani, Muhtasar Tarih-i Umumi, Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani, Küçük Tarih-i Osmani ve Çocuklara Tarih Dersleri adlı ders kitaplarından doküman incelemesi tekniğiyle toplanmıştır. Elde edilen veriler içerik analizine tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda Tehditkâr ve Tehlikeli Öteki, Güvenilmez Öteki, Olumsuz Sosyo-ekonomik Öteki, Sömürgeci ve Fırsatçı Öteki, Medeni ve Gelişmiş Öteki ve Rakip ve Farklı Kimlik Taşıyan Öteki olmak üzere 6 kategori ve bunlara bağlı temalara ulaşılmıştır. Ders kitaplarında Batılı devletler, fırsatçı, sömürgeci, Osmanlıyı bölmeye çalışan ve ikiyüzlü gibi olumsuz temalarla nitelendirilirken, İran, Akkoyunlular, Karamanoğulları ve Timurlular gibi doğu kökenli devlet ve beylikler de saldırgan, provokatör, fitneci, entrikacı ve zalim gibi olumsuz temalarla kodlanmıştır. Osmanlı Devleti ise mazlum, âdil ve güçlü bir imparatorluk olarak resmedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarih , Osmanlı , II. Meşrutiyet , Tarih Öğretimi , Tarih Ders Kitapları , Öteki Algısı

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur.

Kaynakça

• Ahmet Rasim. Resimli ve Haritalı Küçük Tarih-i Osmani. İstanbul: Şems Matbaası, 1329a.
• Ahmet Rasim. Resimli Küçük Tarih-i Osmani. İstanbul: Artin ve Asaturyan Matbaası, 1329b.
• Ahmet Rasim. Resimli Küçük Tarih-i Osmani. İstanbul: Matbaa-i Jirayer, 1327.
• Ahmet Refik. Küçük Tarih-i Osmani. İstanbul: Matbaa-i Hayriye, 1327.
• Ahmet Refik. Muhtasar Tarih-i Umumi. İstanbul: Kütüphane-i İslam ve Askerî, 1332b.
• Ahmet Refik. Muhtasar Tarih-i Umumi. İstanbul: Matbaa-i Orhaniye, 1332a.
• Akagündüz, Ümüt. “II. Meşrutiyet Yılları Düşünce Dünyamızda Tarih ve Tarih Yazımı Üstüne bir Değerlendirme”. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 11/2 (2015), 3- 31.
• Akbaş, Emel. “Yayın Kritiği: Dünyada Türk İmajı: Tarih Ders Kitaplarındaki Durum”. Turkish History Education Journal 8/1 (2019), 317-341.
• Aktaş, Özgür. Cumhuriyet Devri Tarih Ders Kitaplarında Rusya İmgesi. Kars: Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Alaca, Eray. “Orta Öğretim Tarih Ders Kitaplarında Bir Öteki Olarak İran /Safeviler”. Turkish Studies 10/11 (2015), 79-96.
• Alaca, Eray. Tarih Öğretimine Giriş. Ankara: Pegem, 2017.
• Alkan, Mehmet Öznur. “II. Meşrutiyet’te Resmi İdeoloji, Resmi Tarih ve Eğitim.” Türkiye’de Tarih Yazımı. ed. Vahdettin Engin-Ahmet Şimşek 155-177. İstanbul: Yeditepe, 2011.
• Ayanoğlu, Betül. Türk Yunan Tarih Ders Kitaplarında Karşılaştırmalı Öteki. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ayantaş, Tolga. Sosyal Bilgiler 4. sınıf Ders Kitabı. Ankara: Hecce Yayıncılık, 2024.
• Azer, Hikmet. Sosyal Bilgiler 6. sınıf Ders Kitabı. Ankara: Evos Basım Yayınevi, 2024.
• Cabalar, Semih. II. Meşrutiyet Döneminde Tarih Ders Kitaplarında Avrupa İmgesi. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çağlayan, Pınar. Kıbrıs’taki Milliyetçiliklerin Düşünsel Kökenleri ve Tarihsel Gelişimi (1878-2004). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Çalen, Mehmet Kaan. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Millet (Ümmet, Kavim, Irk ve Cins).” Kavram Tarihi Çalışmaları, ed. Ahmet Şimşek 305-334. İstanbul: Vakıf Bank Kültür Yayınları, 2025.
• Demircioğlu, İsmail Hakkı. “Tarih Ders Kitabı Yazımında Yeni Yaklaşımlar”. Karadeniz Araştırmaları 38 (2013), 119-133.
• Dönmez, Cengiz-Oruç, Şahin. II. Meşrutiyet Dönemi Tarih Öğretimi. Ankara: Gazi Kitapevi, 2006.
• Gürkan, Hasan. Türkiye’de İlkokullarda Tarih Öğretimi: Ders Kitapları Örneği (1869-1920). Adana: Karahan Kitabevi, 2017.
• Gürses, Mürsel. II. Meşrutiyet Dönemi Gezi Kitaplarında ʺÖtekiʺ İmgesi ve Bu İmgeyi Oluşturan Ögeler. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Ilgaz, Selçuk. Osmanlı Tarih Yazarlarının Düşman Algısı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• İhsan Şerif. Çocuklara Tarih Dersleri. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1334.
• Kabapınar, Yücel-Akbaş, Emel. Öğrencilerin Yunan ve Yunanistan Algılarına Bakmak: “Denize Dökmek” İle “Komşu” Arasında Konumlanan Söylem. Uluslararası Yüksek Öğretimde Eğitim Araştırmaları ve Uygulamaları Kongresi. İstanbul, 2017.
• Kırıkçı, Abdullah Cevdet. Sosyal Bilgiler ve Kapsamındaki Ders Kitaplarında Doğu-Batı Bağlamında Öteki: (1928-2017). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Maarif Vekâleti, İlkmekteplerin Müfredat Programı. İstanbul: Devlet Matbaası, 1927.
• Maarif Vekâleti. İlk mektepler müfredat programı. İstanbul: Matbaayı Amire, 1924.
• Maarif Vekâleti. İlk mekteplerin müfredat programı. İstanbul: Millî Matbaa, 1926.
• Mehmet Murat. Muhtasar Tarih-i Umumi. Dersaadet: Vezirhanı 48 Numaralı Matbaa, 1327.
• Meydan, Hasan vd. “Değer Eğitiminde İşe Koşulacak Beceriler: Uzman Görüşüne Dayalı Bir İhtiyaç Analizi”. Eskiyeni 54 (Eylül 2024), 1485-1512. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1462967
• Miles, Matthew. B-Huberman, A. Michael. Qualitative Data Analysis. London: Sage Publications, 1994.
• Millas, Herkul. “Millî Türk Kimliği ve Öteki (Yunan)”. Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Milliyetçilik. ed. Tanıl Bora-Murat Gültekingil. 193-201. 4 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Ol, Cemal Gökhan vd. Sosyal Bilgiler 5. sınıf Ders Kitabı. Ankara: Devlet Kitapları, 2024.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Osmanoğlu, Ahmet Emin. “Öteki Devletler ve Milletler: Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Analizi”. Kastamonu Education Journal 27/2 (2019), 577-588.
• Özensoy, Ahmet Utku. Sosyal Bilgiler 7. sınıf Ders Kitabı. Ankara: Yıldırım Yayınları, 2024.
• Özsüer, Esra. “Tarihin “Öteki” Yüzü: Türkiye ve Yunanistan Örneğinde Tarihi Yeniden Algılamak”. Turkish History Education Journal 4/2 (2015), 165-201.
• Petrina, Stephen. “Methods of Analysis: Historical Case Study,” University of British Columbia, 2020. https://blogs.ubc.ca/researchmethods/files/2020/11/Historical-Case.pdf (Erişim 2 Temmuz 2025).
• Smith, Anthony. D. Ulusların Etnik Kökeni. çev. Sonay Bayramoğlu-Hülya Kendir. Ankara: Dost Yayınları, 2002.
• Stathis, Penelope. “Yunan (ve Türk) Tarih Ders Kitaplarında “Ben” ve “Öteki” İmgeleri Tarih Eğitimi ve Tarihte “Öteki” Sorunu”. 2. Uluslararası Tarih
• Eğitimi Kongresi. haz. Ali Berktay-Hamdi Can Tuncer. 125-133. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Şahin, Muhammet-Tokdemir, M. Ahmet. “II. Meşrutiyet döneminde eğitimde yaşanan gelişmeler”. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 9/4, (2011), 851-876.
• Şen, Furkan. “Türk Milliyetçiliği ve “Öteki” Algısı: Yunanistan’la Çözülemeyen Ege Sorunu”. Türk İdare Dergisi 480 (2015), 179-228.
• Şimşek, Ahmet-Alaslan, Funda. “Milliyetçi Tarihten Millî Tarihe, Çatışmacı Eğitimden Barışçı Eğitime Doğru Türkiye’de Tarih Ders Kitapları”. Akademik Bakış Dergisi 40 (2014), 172-189.
• Şimşek, Ali (ed.). Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2018.
• Tekeli, İlhan. “Tarih yazıcılığı ve öteki üzerine düşünceler. Tarih Eğitimi ve Tarihte Öteki Sorunu”. II. Uluslararası Tarih Kongresi (8-10 Haziran 1995). 1-6. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Tozlu, Selahattin vd. “Tarih yazımı ve Öğretiminde Ben ve Öteki”. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi 9 (2004), 412-428.
• Vatandaş, Celalettin-Vatandaş, Saniye. “Ötekini Niteleyen Sözcükler Bağlamında Geleneksel Osmanlı Zihniyetinde Avrupalı Algısının Değişimi”. HUMANITAS-Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 10/20 (2022), 394-415. https://doi.org/10.20304/humanitas.1119266
• Yıldırım, Ali-Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayınları, 2000.
• Yıldırım, Kasım. “Nitel Araştırmalarda Niteliği Artırma”. İlköğretim Online 9/1 (2010), 79-92.
• Yıldırım, Tezcan. “Tarih Ders Kitaplarında “Öteki” Kurgusu: 1930’lı Yıllar Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish History Education Journal 3/1 (2014), 62-89.
• Yıldırım, Tezcan. Tarih Ders Kitaplarında Kimlik Söylemi. İstanbul: Yeni İnsan Yayınları, 2017.
• Zengin, Salih Zeki. “Osmanlı’da Öteki’ne Bakışın Dinamikleri ve Eğitim Alanındaki Yansımaları”. ULUM 3/2 (2020), 375-392. https://doi.org/10.54659/ulum.833854