من المنفى إلى التدريس: قصة المُثَقَّف العُثْمَانِي مؤَرِّخ الأدب العربي مدرس زَاده محمد فهمِي

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 914 - 937, 15.09.2022

İsmail Araz

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1135936

Öz

Anahtar Kelimeler

الأدب العربي, كتابة تاريخ الأدب, محمد فهمي, الدولة العثمانية, الحلقة المفقودة

From Exile To Teaching: Ottoman Intellectual And Literary Historian Müderriszâde Mehmed Fehmi's Adventure

Öz

In this article, the biography of Baghdadi Mehmed Fehmi, one of the important literary historians of the 20th century, was examined. In the study, especially the exile part which has an important place in his life, is emphasized. This event brought him fame in the later years of his life. How Mehmed Fehmi came to Istanbul the capital of the period after his exile was investigated. Was given to the transition from exile to the post in Dârülfünun, the higher education institution of the period. While dealing with this part of his life, Mehmet Fehmi's aspect as a literary historian, which has an undeniable importance in his life, and his view on the history of literature is also referred to throughout the study. In this context, when the aforementioned adventure of Mehmed Fehmi, who has an adventure as a civil servant, exile and, professor of literary history, is emphasized. This highlighting constitutes an answer to the claims about the course of the history of Arabic literature in the Ottoman period. The study concluded by underlining the necessity and importance of handling Mehmed Fehmi's life in detail in a future independent study.

Anahtar Kelimeler

Arabic Literature, Historiography of Literature, Mehmed Fehmi, Ottoman Empire

Sürgünden Müderrisliğe: Osmanlı Aydını Arap Edebiyatı Tarihçisi Müderriszâde Mehmed Fehmî’nin Serencamı

Öz

BBu çalışmada XX. yüzyılın önemli edebiyat tarihçilerinden Osmanlı aydını Bağdatlı Mehmed Fehmî’nin (öl. 1944) hayatı incelenmiştir. Çalışmada, hayatında önemli bir yer edinen ve ilerleyen zamanlarda kendisine hatırı sayılır bir şöhret kazandıran müderrislik vazifesine adım atmasını sağlayan sürgün hadisesi üzerinde özellikle durulmuştur. Söz konusu sürgünden sonra Mehmed Fehmî’nin dönemin başkenti İstanbul’a nasıl geldiği tetkik edilmiş; dönemin yüksek öğretim müessesesi Dârülfünun’daki vazifeye geçişine dikkat çekilmiştir. Bütün bunlar ele alınırken Mehmed Fehmî’nin hayatında yadsınamaz bir önemi haiz edebiyat tarihçiliğine ve bu alandaki görüşlerine de ayrıca atıf yapılmıştır. Bu bağlamda memurluk, sürgün ve edebiyat tarihi müderrisliği şeklinde hareketli bir serüvene sahip Mehmed Fehmî’nin söz konusu serüveninin Osmanlı dönemi Arap edebiyatı tarihinin seyri hakkındaki iddialara cevap teşkil ettiği vurgulanmıştır. Bunun yanında, Mehmed Fehmî’nin hayatının müstakil bir çalışmada ayrıntılı bir şekilde ele alınmasının gerekliliği ve önemi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Edebiyatı, Edebiyat Tarihi Yazıcılığı, Mehmed Fehmî, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• ‘İvaz, Ahmed Hâfız. Fethu Mısr el-Hadîs ev Napolyon Bonapart fî Mısr. Kahire: Matbaatü Mısr, 1925.
• ‘Âyiş, Abdülffettâh. Mu‘cemü’l-üdebâ mine’l-asri’l-câhilî hattâ 2002. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Abdullah, Înâs Sa‘dî Abdullah. Târîhü’l-İrâk el-hadîs 1258-1918. Bağdat: Dâr ve Mektebetü Adnân, 2014.
• Akkan, Erdoğan vd. “Irak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Temmuz 2022.
• el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Emâli’l-mutlaka, thk. Hamdî b. Abdilmecîd b. İsmâîl es-Selefî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî 1995.
• Azmi, Hâlis. "Fehmî el-Müderris". Ceridetüt'I-Medâ-Mulhak: Zâkira 'İrâkiyye (2009).
• el-Basîr, Muhammed Mehdî. Târîhu el-kadiyyetü’l-Irâkiyye. 2 Cilt. Bağdat: Matbaatü el-Felâh, 1923.
• Bayrak, Meral, 1821 Mora İsyanı ve Yunanistan’ın Bağımsızlığı. Eskişehir: Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• BEO, Babıali Evrak Odası (BEO), No. 2688, Gömlek No. 201543.
• Birinci, Ali. “Bağdatlı Müderriszâde Mehmed Fehmî Efendi’nin Hikâyesi”, Yeni Türkiye Dergisi Sayı 84 (2016), 224-240.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası (BEO). No. 2955, Gömlek No. 2.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). Dosya No. 1016, Gömlek No. 13/105.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). Dosya No. 1016, Gömlek No. 13/102-103.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1016, Gömlek No. 13.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1016, Gömlek No. 13/4 ve 7.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1016, Gömlek No. 13/58.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1016, Gömlek No. 13/70.
• BOA, Osmanlı Arşivi. (Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1016, Gömlek No. 13/54.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.). No. 1035, Gömlek No. 62.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri (DH. ŞFR.). No. 364, Gömlek No. 4.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (DH. TMIK. M.). No. 159, Gömlek No. 58.
• BOA, Osmanlı Arşivi (BOA. İ. HUS.). No. 134, Gömlek No. 64.
• BOA, Osmanlı Arşivi (BOA. İ. HUS.), No. 148, Gömlek No. 3.
• BOA, Osmanlı Arşivi (BOA. Y. PRK. ASK.). No. 239, Gömlek No. 95.
• BOA, Osmanlı Arşivi (BOA. Y. PRK. KOM.). No. 15, Gömlek No. 10.
• BOA, Osmanlı Arşivi (BOA. Y.MTV.). No. 278, Gömlek No. 124.
• BOA, Osmanlı Arşivi, Babıali Evrak Odası (BEO). No. 2688, Gömlek No. 201543/5.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Babıali Evrak Odası (BEO). No. 2808, Gömlek No. 210565/5.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. ‘Acâibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr, thk. A. Abdürrahman Abdürrahim. 8 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1998.
• Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet. 12 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1309.
• Demirayak, Kenan. “Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatı Üzerine Değerlendirmeler”, Şarkiyat Mecmuası, 26 (2015), 31-62.
• Derveze, Muhammed İzzet. Havle’l-hareketi’l-Arabiyyeti’l-hadîse. 6 Cilt. Saydâ: el-Matbaatü’l-Asriyye, 1950.
• el-Eserî, Muhammed Behcet. A‘lâmü’l-Irâk. el-Matbaatü’l-Selefiyye, 1926.
• el-Fâhûrî, Hannâ. el-Câmi‘ fî târîhi’l-edebi’l-Arabî: el-edebü’l-hadî. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1986.
• Faroqhi, Suraiya (ed.). Türkiye Tarihi: Genç Osmanlı İmparatorluğu. çev. Fethi Aytuna. 4 Cilt. (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2. Basım, 2016.
• Fehmî el-Müderris, Makâlât Fehmî el-Müderris, hzr. Abdülhamid er-Reşûdî-Hâlid Muhsin İsmâil. 3 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Endelüs, 1970.
• Gâzî, Sicâd/Seccâd. “Fehmî el-Müderris: Ebrezü reisi tahrîr li’z-Zevrâ el-Irâkiyye”. el-Merkezü’l-Arabî el-İklîmî li’d-Dirâsât el-İ‘lâmiyye li’s-Sükkân ve’t-Tenmiye, 88 (1997), 48-50.
• Hassânî, Abdürrezzâk, el-Irâk kadîmen ve hadîsen. Sayda: Matbaatü’l-İrfân, 3. Basım, 1958.
• Heykel, Ahmed Heykel. Tetavvürü’l-edebi’l-hadîs fî Mısr: Min evâili’l-karni’t-tâsi‘ ‘aşer ilâ kiyâm el-harbi’l-ûlâ el-‘âlemiyye. Kahire: Dârü’l-Maârif, 6. Basım, 1994.
• İzzeddîn, Yûsuf. “Mahtûtatün ferîdetün mechûletün li’l-Üstâz el-Kebîr Fehmî el-Müderris”, Mecma‘u’l-Lugati’l-Arabiyye, 81 (1997), 87 ve 92.
• İzzeddin, Yûsuf. Fehmî el-Müderris: Min rüvvâdi’l-fikri’l-ʿArabî. Kahire: Me‘hadü’l-Bühûs ve’d-Dirâsât el-Arabiyye, 1970.
• Kehhâle, Ömer Rızâ Kehhâle. Mu‘cemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1957.
• Kılık, Hulusi. “Bağdatlı Mehmed Fehmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 17 Temmuz 2022.
• Kızıklı Zafer. “İstanbul Dârülfünûnu’ndan Bir Şahsiyet: Bağdatlı Mehmed Fehmî”, XVI. Türk Tarih Kongresi. 6/249-256, 2010.
• M. M. Badawi, (ed.), Modern Arabic Literature. Cambridge: Cambridge University Press, 2. Basım, 1997.
• Mecelletü Irâkiyyûn, “Fehmî el-Müderris”. 2211/1-15, 2011.
• Mehmed Fehmî, Bağdatlı Müderriszâde, Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye. hzr. İsmail Araz. 2 Cilt. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Neccâr, Cemîl Mûsâ, el-İdâretü el-Osmâniyye fî Bağdâd: min ‘ahd el-Vâlî Midhat Bâşâ ilâ nihâye el-hükmi’l-Osmânî 1869-1917. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1991.
• Nevâr, Abdülazîz Süleyman. Târîhü’l-İrâki’l-hadîs: Min nihâyeti hükm-i Dâvûd Paşa ilâ nihâyet-i hükm-i Midhat Paşa. Kahire: Dârü’l-Kâtibi’l-Arabî li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1968.
• er-Râfiî, Abdurrahman. Târîhu’l-hareketi’l-kavmiyye ve tetavvuri nizâmi’l-hükmi fî Mısr. 3 Cilt. Kahire: Matbaatü’n-Nahda, 1929. 1/283-285.
• Sâlim, Muvaffak Hâdî – Selmân, Ca‘fer Mahmûd. “Câmiatü Âli’l-Beyt fi’l-Irâk 1922-1930”. Mecelletü Diyâlî, 61 (2016), 589-604.
• es-Sâmerrâî, İbrâhîm. es-Seyyid Mahmûd Şükrî el-Âlûsî ve Bulûgü’l-ereb. Lübnan: el-Müessesetü’l-Câmiiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1992.
• Selçuk, Mustafa. İstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi (1900-1923). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• es-Sühreverdî, Muhammed Sâlih, Lübbü’l-elbâb. 2 Cilt. Bağdat: Matbaatü’l-Maârif, 1933.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. el-Mütenebbî: risâle fi’t-tarîk ilâ sekâfetinâ. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1987.
• Şerâre, Abdüllatif, Vahdetü’l-Arab fi’ş-şi‘ri’l-Arabî: Dirâse ve nusûs şi‘riyye. Beyrut: Merkez Dirâsât el-Vahdeti’l-Arabiyye, 1988. 1 Takkûş, M. Süheyl. Târîhü’l-İrâk: el-hadîs ve’l-mu‘âsir. Lübnan: Dârü’n-Nefâis, 2015.
• Umerî, Hayrî. “Fehmî el-Müderris”. Mecelletü’l-Aklâm, Irak, 4 (Nisan 1964).
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Âlûsî, Mahmûd Şükrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 16 Temmuz 2022.
• ez-Zebîdî, Muhammed Hüseyin. Müzekkirâtu Rauf el-Bahrânî. Beyrut: el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2009.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. 4 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hilâl, t.y.
• ez-Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.