The Premises of Kalām in Rational Discussions according to Fakḫr al-Dīn al-Rāzī

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 2, 396 - 418, 15.09.2023

Veysel Kaya

https://doi.org/10.51702/esoguifd.1297624

Öz

In classical Kalāmic texts, Kalām is defined as the demonstration of religious doctrines. Fakḫr al-Dīn al-Rāzī, who evaluated the kalāmic tradition before him in terms of methodology, analyzed the nature of this demonstration. In the last section of his Kitāb al-Arbaʿīn, he enumerates three basic premises which are used in the rational discussions in Kalām. These premises are negation-demonstration, perfection-imperfection, and necessity-possibility. Fakḫr al-Dīn al-Rāzī first sees it necessary that one needs to explain the terms taṣawwur and taṣdiq before going into the dicsussion of affirmation and negation. The second one is the premise of perfection and imperfection. The last one is the premise of necessity and possibility. According to the definition of al-Razi, this premise is the ultimate point reached by the intelligent beings.
In this article, I will attempt to sketch and analyze al-Rāzī’s description of these premises in consideration of the relevant explanations in his other kalāmic texts and try to situate what kalāmic discussions include these premises. Since al-Rāzī’s kalāmic works include many works, I will specifically focus on his last-written works, initially Mafātiḥ al-Ghayb, a text which was written at the last period of his life time and shows al-Rāzī’s ultimate and final consideration in the given contexts. The study can be viewed as a contribution to the field of the methdology of Islamic sciences; since it represents a concrete example of how al-Rāzī criticized the classical kalam. The study comes with the conclusion that al-Rāzī did not only apply his criticism of the kalamic tradition to his understanding of the history of kalam, but he also presented the way of doing this criticism by analyzing the classical kalamic principles. Al-Rāzī completes this step by relating these rational explanations to the light of the divine revelation, the wahy, as is seen in his major commentary of the Quran, the Mafātiḥ al-Ghayb.

Anahtar Kelimeler

Islamic philosophy, Fakḫr al-Dīn al-Rāzī, Premise, Demonstration, the Later Kalām

Fahreddin er-Râzî’ye Göre Kelâmın Aklî Konuları İspatta Kullandığı Öncüller

Öz

Kelâm disiplininde ispatın ne olduğuna dair bir açıklama, kendinden önceki gelenekleri metodoloji açısından bir değerlendirmeye tabi tutan Fahreddin er-Râzî tarafından gündeme getirilmiştir. Kitâbü’l-Erbâ‘în’in son bölümündeki sunuma göre kelâmın aklî konuları ispatta kullandığı üç temel öncül bulunmaktadır. Bunlar nefy-ispat, kemal-noksan ve vücup-imkân öncülleridir. Fahreddin er-Râzî nefy ve ispat öncülünü, tasavvur ve tasdik kavramlarıyla doğrudan ilişkili olarak inceler. Kemâl ve noksan öncülü, kemâl sıfatlarının Allah hakkında zorunlu olduğu, noksan sıfatlarının ise Allah’tan nefyedilmesi gerektiğini ortaya koyar. Vücup ve imkân öncülü ise akıl sahiplerinin akıllarının ulaştığı son noktadır. Râzî’nin felsefe-kelâm arasını birleştirme gayretleri, İbn Sînâ’nın açıklamaları çerçevesinde bu öncül bağlamında ortaya çıkmaktadır.
Bu çalışmada Râzî’nin el-Erba‘în eserinde özet olarak belirttiği öncüller, diğer eserlerinde önce çıkan bazı açıklamalar ve bağlamlar dikkate alınarak değerlendirilecek ve Râzî’nin bu öncülleri başlıca hangi kelâmî bağlamlarda kullandığı tespit edilmeye çalışılacaktır. Râzî’nin külliyatı çok geniş bir yelpazeyi kapsadığı için, İslam bilimlerine bütüncül bakış açısını sergilediği Mefâtîhü’l-Gayb’ındaki yorumlarına özel atıflarda bulunulacaktır. Çalışma konusu, Râzî'nin klasik kelâmın yöntemine getirdiği eleştirilerin bir somut örneğini sunması açısından, özellikle İslamî ilimler metodolojisi konusundaki araştırmalara bir katkı olarak değerlendirilebilir. Çalışmada sonuç olarak Râzî'nin kelâm eleştirisini sadece bir tarih okuması düzeyinde bırakmayarak, klasik kelâmı önermeler eşliğinde yapısal olarak incelediği görülmüştür. Râzî bu adımı, yazdığı tefsir ile tüm naklî ve aklî bilimleri ilahî vahye bağlayarak tamamlamıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Fahreddin er-Râzî, Öncül, İstidlal, Müteahhirîn Kelâmı

Kaynakça

• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sina Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz, 2009.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Ahlâk Görüşü Bağlamında Dört Mesele: Hüsün-Kubuh, Ahlâkî Önermelerin Kaynağı ve Kesinliği, Amelî Felsefenin İlkeleri ve Ahlâkî Eylemlere Etkisi Bakımından İnsanî Nefsin Türleri”. İslam Düşüncesinde Ahlâkî Önermelerin Kaynağı. ed. Eşref Altaş ve Mervenur Yılmaz. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016.
• Altaş, Eşref. “İbn Sina Metafiziğinin Reddi Çerçevesinde Fahreddin er-Râzî’nin Üç Ukdesi”. Ekev Akademi Dergisi 41 (2009), 183-204.
• Altaş, Eşref. “İbn Sina Felsefesi ve Eş’ariyye Kelâmı Arasında Fahreddin er-Râzî’nin Yöntemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (2009), 135-150.
• Altaş, Eşref. “Fahreddin er-Râzî’nin Eserlerinin Kronolojisi”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. ed. Ö. Türker, O. Demir. 91-164. İstanbul: İSAM, 2013.
• Altaş, Eşref. “Felsefî Kelâm’ın Mahiyeti: Müteahhirûn Kelâmında Mezc ve Telfîkî Tedâhülü Nasıl Anlamalı”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. F. Aydın. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi, 2019.
• Aydınlı, Yaşar. Gazâlî: Muhafazakar ve Modern. Bursa: Arasta, 2002.
• Âmirî, Ebu’l-Hasen, Takrîr. Resâ’ilü Ebi’l-Hasen el-Âmirî ve Şezerâtühü’l-Felsefiyye içinde. nşr. Sabhân Halîfât. Amman: Menşûrâtü’l-Câmi’ati’l-Ürdüniyye, 1988.
• Bâkıllânî, Ebu Bekr. Kitâbu’t-Temhîd. nşr. Richard J McCarthy. Beyrut, 1957.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Bünyetü’l-akli’l-arabî. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, 2000.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. I-IV. Kahire, 1325.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî. el-İrşâd ilâ kâvâtı‘ı’l-edilleti fi usûli’l-i‘tikâd. nşr. Esad Temim. Beyrut, 1996.
• Çetin, Serkan. Fahreddin er-Râzî’de Hüsün-Kubuh Meselesi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dâvûd Kayserî. “Zamanın Mahiyeti ve Hakikatı Hakkında”. Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler. ed. Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik, 2015.
• Ebherî, Esîruddin. İsaguci. nşr. Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul, 1998.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Kıstâsü’l-müstakîm. nşr. Muhammed Bîcû. Dimaşk: el-Matba’atü’l-İlmiyye, 1993.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. el-Munkiz mine’d-Dalâl. nşr. Cemil Saliba, Kâmil İyad. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1967.
• İbn Haldûn. Mukaddime. nşr. Abdullah Muhammed Derviş. Dimaşk: Mektebetü’l-Hidâye, 2004.
• İbnü’t-Tilmîsânî, Şerefüddin Abdullah b. Muhammed. Şerhü Me‘âlimi Usûli’d-Dîn. nşr. Nizâr Hammâdî. Ürdün: Dârü’l-Feth, 2010.
• Kaya, M. Cüneyt. Varlık ve İmkân: Aristoteles’ten İbn Sînâ’ya İmkânın Tarihi. İstanbul: Klasik, 2011.
• Kaya, Veysel. İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi. Ankara: Otto, 2015.
• Kaya, Veysel. “Âlemin Ezelîliği Tartışmlarında Hocazâde’nin Yeri”. Uluslararası Hocazâde Sempozyumu 22-24 Ekim 2010 Bildiriler. Bursa: Bursa B.B. Yayınları, 2011.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. et-Ta’arruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kılıç, M. Fatih. “İbn Sînâ’nın Kelâmcıların Hudûs Görüşüne Yönelttiği Eleştiriler”. Divan Disiplinlererası Çalışmalar Dergisi 28/1 (2010), 115-134.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. E. M. Adnan eş-Şarkâvî. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2020.
• Mayer, Toby. “Ibn Sina’s Burhan al-Siddikin”. Journal of Islamic Studies 12 (2001).
• Özdemir, İbrahim. “Mu’tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmî Ta’lîl”. BÜİFD 1/13 (2019), 11-35
• Râzî, Fahruddin. Kitâbü’l-Erbaîn. nşr. Ahmed Hicazi Sekkâ. Beyrut, 2004.
• Râzî, Fahruddin. el-Mebâhisü’l-Meşrikiyye. Hindistan: Matbaatü Dâ’irati’l-Me’ârif en-Nizâmiyye, 1343.
• Râzî, Fahruddin. İ’tikâdâtü Fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn. nşr. Ali Sami en-Neşşâr. Kahire: Mektebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1938.
• Râzî, Fahruddin. Mefâtîhü’l-gayb. Kahire: el-Matba’atü’l-Âmire, 1308.
• Râzî, Fahruddin. el-Metâlibu’l-‘âliye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî Sekkâ. I-V. Beyrut, 1987.
• Râzî, Fahruddin. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn. ed. Semih Dugaym. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Râzî, Fahruddin. er-Risâletü’l-kemâliyye fi’l-hakâ’iki’l-ilâhiyye. nşr. Ali Muhyiddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Râzî, Fahruddin. Münâzarât. Huleyf, Fethullah, A Study on Fahkr al-Din al-Razi and His Controversies in Transoxiana. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1966.
• Râzî, Fahruddin. er-Riyâzü’l-Mûnika fî ârâ’i ehli’l-ilm. nşr. Esad Cum‘a. Kayrevan: Merkezü’n-Neşri’l-Câmiî, 2004.
• Shihadeh, Ayman. “From al-Ghazali to al-Razi: 6th/12th Century Developments in Muslim Philosophical Theology”. Arabic Sciences and Philosophy 15/1 (2005), 141-174.
• Tûsî, Nasîruddîn. Tecrîdü’l-İ’tikâd. el-İsfehânî, Mahmûd b. Abdurrahmân, Tesdîdü’l-Kavâ’id fî Şerhi Tecrîdi’l-Akâ’id içinde, thk. E. Altaş, M. Ali Koca, S. Günaydın, M. Yetim. İstanbul: TDV Yay., 2020.
• Wisnovsky, Robert. “One Aspect of the Avicennian Turn in Sunni Theology”. Arabic Science and Philosophy 14 (2004), 65-100.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.