Balkan Ülkelerinde Mevlâna Muslihuddin Bin Abdülgani’ye Ait Vakıf Camilerinin Son Cemaat Yerleri Hakkında Tipolojik Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 35 Sayı: 3, 1055 - 1072, 23.09.2025

Saliha Tanık

https://doi.org/10.18069/firatsbed.1588186

Öz

Mevlâna Muslihuddin bin Abdülgani hakkında ayrıntılı bir bilgi bulunmasa da kendisinin zengin vakıflara sahip olduğu bilinmektedir. Arapça olarak yazlmış vakfiyesinde geçtiği gibi Kosova, Makedonya ve Sırbistan topraklarında birçok hayratı mevcuttur. Vakfiyesinin 1550 tarihli olması nedeniyle kendisinin 16. yy.’da yaşamış ulema zümresine ait zengin bir eşraftan olduğu söylenebilir. Özellikle vakıf eserlerine vakfettiği zengin akarları vakfiyesinde geniş bir şekilde anlatılmaktadır. Bahse konu olan üç bölgede yaptırdığı camiler benzer özellikler göstermesi bakımından önemlidir. Her üçünün de tek kubbeli kübik bir harim mekânından sonra önlerinde dikdörtgen bir son cemaat yeri uzanır. Söz konusu yapıların önünde sivri kemerlerle dışa açılan son cemaat mahallerinin iki birimli ve yandan girişli olması dikkat çekicidir. Her üç yapı da plan ve cephesel nitelikleri ile Erken Osmanlı Mimarisi’nin özelliklerini taşımaktadır. Son cemaat yerlerindeki bu tipoloji denemesinin Balkanlar’da Bali Bey Camii dışında uygulanmadığı görülmektedir. Anadolu örneklerine bakıldığında ise bu tipolojinin daha erken örnekleriyle karşılaşılmaktadır. Yaptığımız araştırma sonucunda Anadolu’daki bu tür son cemaat yerlerinin 14. yy.’da Beylikler döneminden başlayıp 16. yy.’ın ilk yarısına kadar nadir de olsa cami ve mescitlerde uygulandığı görülmektedir. Bu çalışmada, Muslihuddin bin Abdülgani’nin tek kubbeli camilerinin son cemaat yerleri hakkında tipolojik bir değerlendirme sunarak Balkan ve Anadolu’daki örneklerle kıyas sağlanıp analizlerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Muslihuddin bin Abdülgani , Balkanlar , Vakıf Camiler , Son Cemaat Yerleri , Vakfiye

A Typological Evaluation of the Last Prayer Halls in the Endowment Mosques of Mevlâna Muslihuddin bin Abdulgani in the Balkan Countries

Öz

Although detailed information about Mevlâna Muslihuddin bin Abdülgani is scarce, he is known to have owned numerous significant waqfs, as stated in his 1550 waqfiyya. His charitable foundations were established across Kosovo, Macedonia, and Serbia. The waqfiyya also details substantial real estate assets he dedicated to these endowments. The mosques built by Muslihuddin share common architectural features: a single-domed, cubic prayer hall followed by a rectangular vestibule. These vestibules, with pointed arches and side entrances, exhibit characteristics of Early Ottoman Architecture, a typology largely confined to the Balkans, aside from the Bali Bey Mosque. Earlier examples of this typology are found in Anatolia, where such vestibules began to appear in the 14th century during the Beyliks period and continued sporadically into the early 16th century. This study provides a typological evaluation of the vestibules in Muslihuddin's mosques, comparing them with examples from both the Balkans and Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Muslihuddin bin Abdulgani , Balkans , Endowment Mosques , Last Prayer Halls , Waqfiyya.

Kaynakça

• Acun, H. (1999). Manisa’da Türk Devri Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları
• Andrejevic, A. (1984). Islamska monumentalna umetnost XVI veka u Jugoslaviji – kupolne džamije. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU).
• Arseven, C.E. (1956). Türk Sanatı Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Aslanapa, O. (1973). Türk Sanatı II (Anadolu Selçuklularından Beylikler Devrinin Sonuna Kadar). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Ayvansarayî H. H. (1987). Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikatü’l Cevâmi). (Haz. İhsan Erzi). İstanbul: Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınları.
• Ayverdi, E.H. (1953). Fatih Devri Mimarisi. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Ayverdi, E.H. (1989). Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri III. 2. Baskı. İstanbul: Damla Ofset.
• Ayverdi, E.H. (2000). Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri (Yugoslavya). III. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Bayrakal, S. (2001). Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Çal, H. (2014). Boyovası/Boyabat Kazasında Türk Mimarisi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Çaycı, A. (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya: Palet Yayınları.
• Çerkez, M. (2005). Merzifon’da Türk devri mimari eserleri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Fatih Müftülüğü (Haz.) (1991). Fatih Câmileri ve Diğer Tarihi Eserler. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Erdmann, K. (1962). XIII. Yüzyıl Anadolu Camilerinin Özel Durumu. Milletlerarası Birinci Türk Sanatları Kongresi (19-24 Ekim 1959)içinde (144-151). Ankara Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Evliya Çelebi (2010). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. (5. Kitap 2. Cilt), haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Eyice, S. (2000). İshak Paşa Camii ve Hamamı. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 22,538-540). İstanbul: TDV Yayınları.
• Gökçen, İ. (1946). Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar. I. İstanbul: Marifet Basımevi.
• Hasol, D. (2016). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. (14. Baskı). İstanbul: Yem Yayınları.
• https://tonp.rs/portfolio/altum-alem-dzamija. (Erişim Tarihi 06.11.2024).
• https://www.turkiyenintarihieserleri.com/ (Erişim Tarihi 06.11.2024).
• https://www.kulturportali.gov.tr/medya/ fotograf/fotodetay/22699) (Erişim Tarihi 06.11.2024).
• İbrahimi, M. (1994). Dükkâncık Camii. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 19, 19), İstanbul: TDV Yayınları.
• İbrahimgil, M.Z. ve Konuk, N. (2006). Kosova’da Osmanlı Mimarî Eserleri. (Cilt I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaleşi, H. (1972). Najstariji vakufski dokumenti u Jugoslaviji na arapskom jeziku. Pristina: Zajednica naucnih ustanova Kosova.
• Katoğlu, M. (1966). 13. Yüzyıl Konyasında Bir Cami Grubunun Plan Tipi ve Son Cemaat Yeri. Türk Etnografya Dergisi, 59,.81-100.
• Kiel, M. (2007). Niş. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 33,147-149). İstanbul: TDV Yayınları.
• Kul, E. (2021). Muslihüddin Bin Abdulgani (Müezzin Hoca) Vakfı. Vakıflar Dergisi, 55, 85-99. https://doi.org/10.16971/vakiflar.831931
• Kumbaracı Bogoyeviç, L. (2008). Üsküp’te Osmanlı Mimari Eserleri. İstanbul: Enka Yayınevi.
• Kuran, A. (1964). İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını.
• Kuran, A. (1968). The Mosque In Early Ottoman Architecture. Chicago and London: The University of Chicago Press.
• Meraki, Ş. ve Meraki, F. (2016). Kosova’da Muslihuddin/Müezzin Hoca Camisi. Restorasyon Yıllığı, 13, 66-85.
• Meriç, R.M. (1953). Edirne’nin Tarihi ve Mimari Eserleri Hakkında. Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri içinde, (Cilt I- 439-536) İstanbul.
• Mülayim, S. (2008). Revak. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (Cilt 35, 22-24). İstanbul: TDV Yayınları.
• Önder, M. (1962). Mevlâna Şehri Konya (Tarihi Kılavuz). Konya: Yeni Kitabevi Basımevi.
• Öz, T. (2015). İstanbul Camileri I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özüdoğru, Ş. (2005). Erken ve Klasik Devir Osmanlı Camilerinde Son Cemaat Yerlerinin Gelişimi ve Tipolojisi. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Şkrıjelj, Z. (2024). Osmanlı dönemi novi pazar’da imar faaliyetleri. (Yayınlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sözen, M. ve Tanyeli U. (2010). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tuncer, H. (2021). Kosova’daki Osmanlı dönemi camileri. (Yayınlanmamış doktora tezi). Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Vırmiça, R. (2012). Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri. (Cilt I.), Kosova: Kosova Türk Araştırmacıları Derneği.
• Yüksel, İ.A. (1983). Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Zdravkovic, I. (1964). lzbor Gradze la Prouça·uanj e Spomenika Jslamske Arhitekture u Ju·goslauiji, Beograd.
• Arşiv Kaynakları
• BOA, (Evkaf), Kutu: 35, Gömlek: 65, Sıra:1-2, 16 Mart 1904.
• VGMA, Defter: 632, Sayfa: 494-498, Sıra:206, 19 Ocak 1550.
• VGMA, Df. 632, Sf. 494-498, Sıra 209