Writing Mathematics in Verse: Kitâb-ı Verdiyye and Its Mathematical Analysis

Yıl 2025, Sayı: 25, 1 - 31, 18.06.2025

Zehra Bilgin Sümeyye Eryılmaz

https://doi.org/10.16947/fsmia.1722209

Öz

In the history of Islamic science, verse—measured and rhymed poetic expression—
was frequently used for didactic purposes in the teaching of mathematical sciences.
Although it may initially seem to belong to the realm of literature, verse was preferred as
a teaching tool in fields such as arithmetic, geometry, and astronomy due to its facilitation
of memorization. Especially didactic poems of the “urjūza” type gained popularity
across a wide geography starting from the classical period. These works were often
reproduced for memorization purposes, and those that were difficult to understand were
clarified through commentaries. In this context, the two-stage structure of mathematical
education—memorization and commentary—clearly highlights the importance of poetic
works in instruction.
Sālih b. Mehmed’s work titled Kitāb-ı Verdiyye Tercüme-i Cebr ve Mukābele-i
Bahāiyye is a versified Ottoman Turkish translation of the algebra section from Bahā’
al-Dīn al-ʿĀmilī’s Khulāṣat al-Ḥisāb. Two known manuscript copies of this work exist:
one is housed in the National Library (A 2295/1), and the other at Istanbul University (TY
6845). The work includes sections praise of God (ḥamdala), purpose of writing (sabab
al-ta’līf), terminology, six algebraic problems, a conclusion (khātima), and a poetic
dating of completion. Three prominent scholars of the period—Mustafa Sıdkı, Feyzullah
Sermed, and Mustafa Harsovī—wrote laudatory prefaces for Verdiyye. Particularly, the
poem of praise by Feyzullah Sermed illustrates the work’s significance in the Ottoman
mathematical tradition at the end of the 18th century.
The aim of this study is to introduce the existing manuscripts of Kitāb-ı Verdiyye,
evaluate its mathematical content, and present a critical edition of its sections on
definitions and algebraic equations.

Anahtar Kelimeler

History of mathematics , Kitāb-ı Verdiyye , algebra , verse , urjuza

Matematiği Nazımla Yazmak: Kitâb-ı Verdiyye ve Matematiksel Değerlendirmesi

Öz

İslam bilim tarihinde matematik ilimlerin öğretiminde nazım, yani ölçülü ve kafiyeli
şiirsel anlatım, didaktik amacıyla sıkça kullanılmıştır. İlk bakışta edebiyata ait gibi görünse
de nazım, ezberlemeyi kolaylaştırması nedeniyle aritmetik, geometri ve astronomi gibi
alanlarda öğretim aracı olarak tercih edilmiştir. Özellikle «urcûze» türündeki didaktik
şiirler, klasik dönemden itibaren geniş bir coğrafyada rağbet görmüştür. Bu eserlerin ezber
amacıyla çoğaltıldığı, hatta anlaşılması güç olanların şerhlerle açıklandığı görülmektedir.
Bu bağlamda, matematik eğitiminin iki aşamalı yapısı -ezber ve şerh- manzum eserlerin
öğretimdeki önemini açıkça ortaya koyar.
Bahâuddîn el-‘Âmilî’nin Hulâsat el-Hisâb adlı eserindeki cebir bölümünü manzum
olarak Osmanlı Türkçesine tercüme eden Sâlih b. Mehmed’in çalışması Kitâb-ı Verdiyye
Tercüme-i Cebr ve Mukābele-i Bahâiyye başlığını taşır. Bu eserin bilinen iki nüshası
mevcuttur: Biri Milli Kütüphane’de (A 2295/1), diğeri İstanbul Üniversitesi’nde (TY 6845) kayıtlıdır. Eserin bölümleri arasında hamdele, sebeb-i telif, ıstılahlar, altı cebir
meselesi, hâtime ve tarih düşürme yer alır. Verdiyye’ye dönemin üç önemli âlimi Mustafa
Sıdkı, Feyzullah Sermed ve Mustafa Harsovî takriz yazmıştır. Özellikle Feyzullah
Sermed’in övgü dolu manzumesi, eserin XVIII. yüzyıl sonlarında Osmanlı matematik
geleneğindeki değerini göstermektedir. Bu çalışmanın amacı, Kitâb-ı Verdiyye’nin
nüshalarını tanıtmak, eserin matematiksel içeriğini değerlendirmek ve tanımlar ile
cebirsel denklemler bölümlerinin tenkitli neşrini sunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Matematik tarihi , Kitâb-ı Verdiyye , cebir , nazım , urcuze

Kaynakça

• Brentjes, Sonja, Teaching the Mathematical Sciences in Islamic Societies Eighth Seventeenth Centurie, Turnhout, Brepols, 2018.
• Durmuş, İsmail, “Şiir”, TDV İslâm Ansiklopedisi; https://islamansiklopedisi. org.tr/siir#1 (Erişim Tarihi: 15.04.2025).
• Eryılmaz, Sümeyye, “Osmanlılar’da XIV.-XVIII. asırlarda riyâzî ilimler sahasında telif edilen manzum eserler ve Salih b. Mehmed’in Kitâb-ı Verdiyye’sinin tenkitli neşir, inceleme ve matematiksel değerlendirmesi”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Bilim Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul, 2021.