İSLÂM COĞRAFYACILARINA GÖRE MALAZGİRT VE ÇEVRESİ

Yıl 2023, TÜRKİYE CUMHURİYETİ'NİN 100. YILI ÖZEL SAYISI, 95 - 104, 20.10.2023

Kazım Uzun

https://doi.org/10.53718/gttad.1346166

Öz

Anadolu’nun doğusundaki kadim yerleşkelerden biri olan Malazgirt bölge tarihinde önemli ve etkili bir yere sahipti. Malazgirt Bizans İmparatorluğu’nun doğu sınırlarında yer almakta ve dolayısıyla da bu hatta komşusu olan Ermeniler ile arasındaki sınır hattının önemli bir noktasını teşkil etmekteydi. Malazgirt’in iki taraf arasındaki bir sınır hattı üzerindeki konumu ve uzun süre bu pozisyonda kalışı şehrin askerî niteliklerinin gelişmesine ve daha çok bu özellikleriyle ön plana çıkmasına imkân tanıdı. Malum olduğu üzere, İslâm fetihleri yedinci yüzyılın ortalarından itibaren Doğu Anadolu’ya da ulaşmış ve Malazgirt’in de dâhil olduğu bölge İslâm beldeleri arasında yer aldı. Müslüman hâkimiyetinin bölgede yerleşmesinin ardından, Malazgirt daha önceki durumuna benzer şekilde, ancak bu kez Bizans ile Müslümanlar arasındaki sınır hattı üzerinde bulunuyordu. Bizans ile Müslümanlar arasındaki sınır mücadeleleri, malum olduğu üzere, uzun yıllar boyunca oldukça yoğun ve şiddetli bir şekilde sürdürüldü. Dolayısıyla Malazgirt kalesi ve şehrinin askerî özellikleri bu dönemde de önemli olmaya, korunmaya ve geliştirilmeye devam etti.
Müslümanların bölgede hâkim olmaları ve bir süre sonra, ilk coğrafya eserlerini vermeye başlamalarıyla birlikte, bu bölgeler, buralardaki yerleşim yerleri ve bunların özellikleri söz konusu bu eserlerde kayıt altına alınmaya başladı. Bununla birlikte, bu çalışmada ayrıntılı olarak ortaya konulmaya çalışıldığı üzere, Malazgirt erken Müslüman coğrafyacıların eserlerinde farklı bir isimlendirmeyle kaydedilmiş gibi görünmektedir. Ancak daha geç tarihli eserlerde bu isimlendirmenin, yerini Malazgirt adına bıraktığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, Müslüman coğrafyacıların anlatıları daha çok Malazgirt’in askerî özellikleri ve kapasitesiyle alakalıdır. Şehrin surlarına ve halkının savaşçılık özelliklerine yapılan vurgu, işaret edildiği üzere, buranın bir karakol görevi üstlendiğini ve bunun Müslüman hâkimiyeti döneminde de devam ettiğini ortaya koymaktadır. Söz konusu coğrafya eserlerinde Malazgirt’e yakın yerleşim yerleri hakkında verilen malumat Malazgirt ile bu yerler arasında bir kıyası da mümkün kılmaktadır. Nihayet bu karşılaştırmanın neticesinde Malazgirt’in, askerî kapasite ve özellikleriyle ön plana çıkarken bölgedeki diğer yakın şehirlerin aynı özelliklerinin Malazgirt’le kıyaslanamayacak bir düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu kıyas aynı zamanda Malazgirt’in Van Gölü’nün kuzey havzasının geneli açısından askerî bir merkez olduğu sonucunu ortaya koymaktadır.
Birçok önemli neticesinin yanı sıra Malazgirt Savaşı Malazgirt ve bölgedeki diğer yerleşim yerleri açısından da mühim sonuçlar doğurmuştur. Bölgenin bütünüyle Türk hâkimiyetine girmesi ve burada güvenlikli bir ortamın sağlanması, bir başka ifadeyle, bölgenin artık bir sınır hattı olmayışı, dolayısıyla da askerî kapasitesi yüksek ve güçlü bir merkeze ihtiyaç duyulmayışı Malazgirt’in, önceki durumuna göre daha geri planda kalmasına sebep olmuştur. Bununla birlikte, savaşın ardından sağlanan güvenlikli ortam, aynı zamanda İran ve Anadolu arasında bir geçiş güzergâhı olan Van Gölü’nün kuzey havzasının ekonomik potansiyelini arttırmıştır. Bununla birlikte, Ahlatşahların Ahlat merkez olarak kuruluşu bu şehrin bölgede daha ön plana çıkışına imkan tanımıştır. Konuya ilişkin mevcut literatürün önemli bir kısmı daha geç tarihli coğrafya eserlerini merkeze aldığından bölgenin Malazgirt Savaşı’nın öncesi ve sonrası arasındaki farkı ihmal etmiş ve savaş sonrası durumun eskiden beri aynı olduğu yanılgısına kapılmıştır. Müslümanların yazdığı coğrafya eserlerinde Malazgirt ve çevresine ilişkin çok ayrıntılı anlatıların olmadığı doğrudur. Yine de var olan malumat genel bir kanaat ve yorum oluşturulması noktasında yeterli imkânı sunar. Bu çalışmada Müslüman coğrafyacıların eserleri merkeze alınarak XII. yüzyılın ortalarına kadar Malazgirt ve çevresinin durumu ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Malazgirt, Bâcüneys, Müslümanlar, Bizans İmparatorluğu, Ahlat

Manzikert And Its Surroundings According To Muslim Geographers

Öz

Manzikert, one of the ancient settlements in the east of Anatolia, had an important and influential place in the history of the region. Manzikert was located on the eastern borders of the Byzantine Empire and therefore constituted an important point of the border line between it and its neighbor Armenians. The location of Manzikert on a border line between the two sides and its long stay in this position allowed the city to develop its military qualities and come to the fore with these features. As it is known, Islamic conquests also reached Eastern Anatolia as of the middle of the seventh century, and the region including Manzikert came under Islamic rule. After the establishment of Muslim domination in the region, Manzikert was similar to its previous situation, but this time on the border line between Byzantium and Muslims. The border struggles between Byzantium and Muslims were maintained quite intensely and violently for many years. Therefore, the military features of the castle and city of Manzikert continued to be important and developed in this period as well.
With the dominance of the Muslims in the region and then they began to produce the first geographical works, these regions, their settlements and their characteristics began to be recorded in these works. Manzikert seems to have been recorded under a different name in the works of early Muslim geographers, as is attempted to be elaborated in this study. But in later works, it is understood that this name left its place to the name of Manzikert. In addition, the narratives of Muslim geographers are more related to the military characteristics and capacity of Manzikert. The emphasis on the walls of the city and the warlike characteristics of its people reveals that this place served as a military base and that this continued during the period of Muslim rule. The information given in the aforementioned geographical works about the settlements close to Manzikert makes it possible to compare them with Manzikert. In short, as a result of this comparison, it is understood that while Manzikert stands out with its military capacity and features, the same features of other nearby cities in the region cannot be compared with Manzikert. Therefore, this comparison also reveals the conclusion that Manzikert is a military center for the entire northern basin of Lake Van.
In addition to its many important results, the Battle of Manzikert also had important consequences for Manzikert and other cities in the region. The fact that the region was completely under Turkish domination and a secure environment was ensured there, in other words, the fact that the region was no longer a border line, and therefore there was no need for a strong center with a high military capacity, caused Manzikert to remain in the background compared to its previous situation. The secure environment provided after the war increased the economic potential of the northern basin of Lake Van, which is also a transition route between Iran and Anatolia. However, the establishment of Ahlatshahs as the center of Ahlat allowed this city to come to the forefront in the region. Since most of the existing literature on the subject centered on later geographical works, it neglected the difference between the region's before and after the Battle of Manzikert, and misunderstood that the post-war situation has been the same for a long time. It is true that there are no detailed narratives about Manzikert and its surroundings in the geography works written by the Muslims. Nevertheless, the available information provides sufficient opportunity to form a general opinion and interpretation. In this study, according to the works of Muslim geographers, the situation of Manzikert and its surroundings until the middle of the 12th century was tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Manzikert, Bajunays, Muslims, Byzantine Empire, Ahlat

Kaynakça

• AHMAD, Sayyid Makbul, “İbn Hurdâzbih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XX, İstanbul 1999, ss. 78-79.
• AVCI, Casim, “Suğûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVII, İstanbul 2009, ss. 473-474.
• AYÖNÜ, Yusuf, Selçuklular ve Bizans, Ankara 2014.
• BELÂZÜRÎ, Fütûhu’l-Buldân, tah. Abdullah Enîs et-Tabbâi - Ömer Enîs et-Tabbâi, Beyrut (tarihsiz).
• EBÜ’L-FİDÂ, Takvîmü’l-Buldân, neşr. J. T. Reinaud ve M. G. de Slane, (neşr. Daru’s-Sadr), Beyrut (tarihsiz).
• el-İDRİSÎ, Kadim Dünya Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, İstanbul 2021.
• el-İDRÎSÎ, Nüzhetü’l-Müştâk fî İhtirâkı’l-Âfâk, C. II, neşr. Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire 2002.
• DEVELİ, Tevfik Orkun, “Malazgirt Savaş Alanının Tespiti, Tarihi ve Arkeolojik Yüzey Araştırması: 2020 Yılı Ön Hazırlıkları”, 17. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi (19-20 Ağustos 2023–Ankara) Bildiri Tam Metin Kitabı, ed. Emel Çetinkaya, Ankara 2023, ss. 550-558.
• GARSOİAN, Nina, “The Arab Invasions and The Rise Of The Bagratuni (640-884)”, The Armenian People From Ancient To Modern Times, C. I, ed. Richard G. Hovannisian, New York 1997, ss. 117- 142.
• GROUSSET, René, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, çev. Sosi Dolanoğlu, İstanbul 2006.
• HALDON, John, The Palgrave Atlas of Byzantine History, London 2005.
• HAMDULLAH el-MÜSTEVFÎ el-KAZVÎNÎ, Nüzhetü’l-Kulûb, neşr. Guy Le Strange, Tahran 1362.
• Hududü’l-Â’lem, Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, neşr. Yusuf el-Hâdi, Kahire 1999.
• HÜBSCHMANN, Heinrich, Die Altarmenischen Ortsnamen, Strazburg 1904.
• İBN HAVKAL, Kitâbu Sureti’l-Arz, neşr. Dâru Mektebeti’l-Hayât, Beyrut 1992.
• İBN HURDÂZBİH, Kitâbu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, neşr. Michael Jan de Goeje, Leiden 1889.
• İBN RÜSTE, el-A’lâk en-Nefîse, neşr. Halil Mansur, Beyrut 1998.
• İBN SERÂBİYÛN, Kitâbu ʿAcâʾibi’l-Eḳâlîmi’s-Sebʿa ilâ Nihâyeti’l-ʿİmâre, neşr. Hans von Mžik, Leipzig 1929. İSTAHRÎ, Kitâbu Mesâliki’l-Memâlik, neşr. Michael Jan de Goeje, Leiden 1927.
• JOHN SKYLİTZES, A Synopsis of Byzantine History, 811-1057, İng. çev. John Wortley, Cambridge 2010.
• KUDÂME B. CAFER, el-Harâc ve Sınâatu’l-Kitâb, neşr. ve not. Muhammed Hüseyin ez-Zebîdî, Bağdat 1981.
• LASTİVERTLİ ARİSTAKES, Tarih (Bizans ve Türkler Arasında Ermeniler), çev. Engin Öztürk, İstanbul 2020.
• LE STRANGE, Guy, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1905.
• MAKDİSÎ, Rıhletu Makdisî, Ahsenü’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm, neşr. Şakir Laîbî, Beyrut 2003.
• NÂSIR-I HÜSREV, Sefernâme, çev. Abdülvehhâb Tarzî, İstanbul 1994.
• STEPANOS ASOGİK, The Universal History of Step’anos Taronec’i, İng. çev. Tim Greenwood, New York 2017.
• STRECK, M. “Ahlat”, İslam Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1978, ss. 93-94.
• STRECK, M. “Ermeniye”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1945, s. 322-23.
• SÜMER, Faruk, “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, Belleten, L/197 (1986), ss. 447-494.
• SÜTCÜ, Mehmet Sait, “Bizans’ın Doğu Sınırında Bir Ordugâh ve Surları: Malazgirt”, Uluslararası Türk Dünyası Sempozyumu (2-3 Aralık 2022-İzmir) Bildiri Tam Metin Kitabı, Cilt 3, ed. M. Fatih Sansar-Aygül Uçar-Aytekin Erdoğan, Elazığ 2022, ss. 313-330.
• ŞEŞEN, Ramazan, “İdrîsî, Şerif”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXI, Ankara 2000, ss. 493-495.
• ŞEŞEN, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 2001.
• ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.
• TER-GHEWONDYAN, Aram, The Arab Emirates in Bagratid Armenia, İng. terc. N. G. Garsoian, Lisbon, 1976.
• THOMAS ARTSRUNİ, History of the House of the Artsrunik, İng. terc. Robert W. Thomson, Detroit 1985.
• TİEZENGAUZEN, V. G. Монеты Восточного Халифата [Doğu Hilafet Sikkeleri], St. Petersburg 1873.
• TOKUŞ, Ömer, “Van Gölü Havzasında Arap Hâkimiyeti”, Turkish Studies, 13/24 (2018), ss. 229-249.
• TOLMACHEVA, Marina A. “İstahrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIII, İstanbul 2001, ss. 203-205. TOUMANOFF, Cyril, Studies in Christian Caucasian History, Georgetown 1963.
• TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 2004.
• Urfalı Mateos Vekayinâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 2000.
• YÂ’KÛBÎ, el-Buldân, neşr. Muhammed Emin ed-Dınnâvî, Beyrut 2002.
• YÂKÛT EL-HAMEVÎ, Mu’cemu’l-Buldân, C. I, V, tah. Ferîd Abdülaziz el-Cundî, Beyrut (tarihsiz).
• ZEKERİYYA EL-KAZVÎNÎ, Asâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd, neşr. Daru’s-Sadr, Beyrut (tarihsiz).