THE EVIL EYE AND THE EVIL EYE CULT IN PRE-ISLAMIC TURKISH TRIBES

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 41 - 62, 24.11.2024

Selcan Kaya

https://doi.org/10.53718/gttad.1398540

Öz

As seen in all societies throughout human history, the Turks, who have an ancient civilization, also have some examples of cultural beliefs. Likewise, the evil eye is one of them. The natural events that human beings have tried to make sense of as a reflection of their existence from the Paleolithic period to the present day have deeply affected their traditions. It is quite normal for these traditions to undergo some changes with the conditions of the period in which they live. In the face of large and small problems in the daily life of the individual, the reasons for the unsuccessful results were sought, and in cases where reasonable reasons could not be found, the results were attributed to supernatural existence and powers. Anatolian geography, which has hosted many civilizations, has prepared a suitable ground for the formation of cultural diversity by taking a piece from each civilization living on it.
Various beliefs and customs such as the evil eye are important for understanding the structure and way of thinking of a society. In the history of mankind, it is widely believed that the eyes have an energy. In Turkish folk belief, as a reflection of this belief, the belief in the evil eye is encountered. Although the belief in the evil eye varies according to the region and the tribe, the common point of this belief is the fear of being exposed to evil. The evil eye and some similar beliefs did not lose their importance after the spread of Islam among the Turkish communities, on the contrary, they continued to exist by being integrated into religious beliefs. With the Turks, who belong to the belief of Gök Tengri, creating various religious and magical practices in order to protect themselves, their loved ones and their belongings from this evil energy, the belief in the evil eye was reflected in ethnography and formed a deep-rooted Turkish evil eye culture.
In this paper, in the context of sources related to pre-Islamic Turkish history and culture, the formation, effects and reflections of the custom of the evil eye on daily life are discussed. As a result of the cultural interaction brought about by a nomadic lifestyle, the effects of the evil eye custom, in which the reflections of different cultures are also observed, on the beliefs and social relations among the Turks will be the main subject of this study.

Anahtar Kelimeler

Turkish Mythology, Evil Eye, Evil Eye Amulet, Shamanism, Tengri Belief, Negative Energy

NAZARIN KÖKENLERİ VE ANADOLU’DAKİ ETKİLERİ: TÜRK KÜLTÜRÜNDE GÖZ DEĞMESİ İNANIŞININ TARİHSEL SEYRİ

Öz

İnsanlık tarihi boyunca tüm toplumlarda görüldüğü üzere kadim bir medeniyete sahip Türklerde de birtakım kültürel inanış örnekleri mevcuttur. Keza nazar da bunlardan birisidir. İnsanoğlunun paleolitik dönemden günümüze kadar varoluşunun bir tezahürü olarak anlamlandırmaya çalıştığı doğa olayları geleneklerine de derinden tesir etmiştir. Bu geleneklerin yaşanılan dönemin koşullarıyla birtakım değişikliklere uğraması son derece olağandır. Bireyin gündelik yaşantısında başına gelen irili ufaklı problemler karşısında başarısızlıkla sonuçlanan işlerin sebepleri aranmış, makul sebepler bulunamadığı durumlarda sonuçlar doğaüstü varlıklara ve güçlere dayandırılmıştır. Birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olan Anadolu coğrafyası, üzerinde yaşayan her medeniyetten birer parça alarak, kültürel çeşitliliğin oluşumuna uygun bir zemin hazırlamıştır.
Nazar gibi çeşitli inanışlar ve adetler bir toplumun yapısını ve düşünme şeklini anlayabilmek adına mühimdir. İnsanlık tarihinde yaygın olarak gözlerin bir enerjisi olduğuna inanılmaktadır. Türk halk inancında da bu inanışın bir yansıması olarak nazar inancına rastlanılmaktadır. Nazar inancı yöresine ve içinde bulunduğu oymağa göre farklılıklar arz etmekle birlikte, bu inancın ortak noktasını kötülüğe maruz kalma korkusu oluşturmaktadır. Nazar ve buna benzer bazı inançlar İslamiyet’in Türk toplulukları arasında yayılması ardından da önemini yitirmemiş, aksine dinî inanışa entegre edilerek varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Gök Tanrı inancına mensup Türklerin bu kötü enerjiden kendisini, sevdiklerini ve eşyalarını korumak amacıyla çeşitli dinî ve büyüsel uygulamalar ortaya çıkarmalarıyla birlikte, nazar inanışı etnografyaya da yansıyarak köklü bir Türk nazar kültürü oluşturmuştur.
Bu çalışmada İslam öncesi Türk tarihi ve kültürü ile ilgili kaynaklar ışığında, Türlerde görülen nazar adetinin oluşumu, etkileri ve gündelik hayata yansımaları ele alınmaktadır. Konargöçer bir yaşam tarzının getirmiş olduğu kültürel etkileşim sonucunda farklı kültürlerin de yansımalarının gözlemlendiği nazar adetinin Türkler arasındaki inanışlara ve sosyal ilişkilere etkisi bu çalışma çerçevesinde odaklanılan temel konu olacaktır

Anahtar Kelimeler

: Türk Mitolojisi, Göz Değmesi, Nazar Boncuğu, Şamanizm, Tengri İnancı, Kötü Enerji

Teşekkür

Dergi ekibine teşekkür ederim.

Kaynakça

• ACIPAYAMLI, Orhan., “Anadolu’da Nazarla İlgili Bazı Âdet ve İnanmalar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 20, S. 1-2, (1962), ss. 1-40.
• AK, Mehmet., “Yörüklerde Kadın”. The Journal of Academic Social Science Studies, S.58, (2017), ss. 307-336.
• ALÇİNOVA RUSTEMOVNA, Galiya., “O Sueveriyah, Reglamentiruyuşih Povedenie Jenşinı (Na Materiale Başkirskogo Folklora)” Mejdunarodnaya Hauçnaya Konferentsiya, Setevoye Vostokovedenie, Obrazovanie, Nauka, Kultura, 2017, ss. 188.
• ASADOV, Zahir. “Hatun Taçlı Umay Gibi Anam Benim” IRS Heritage Dergisi, S.5, (2013), ss. 55-59.
• BİRKAN AKHAN, Ebru. “Hotamış’ta Kurşun Dökme Ritüeli”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11 (24), 2018, ss. 100-107.
• BORATAV, Pertev Naili, Türk Halk Bilimi, İstanbul, Gerçek yayınevi, 1969.
• BOZKURT, İsmail, Anadolu Türk Aşiretleri, Avşar ve Diğer Türkmen Aşiretlerinin Yaşayışı ve Kültürleri, İstanbul, Ötüken Yayınevi, 2014.
• BUDAK, Ayşe, “41 Kere Maşallah: Geleneksel Konut Mimarisinde Nazarlık Olarak Maşallah Kullanımı ve İstif Çeşitleri” Millî Folklor Dergisi, 16 (128), 2020, ss. 179-205.
• ÇAY, Mehmet Ali. Türk Milli Kültüründe Hayvan Motifleri, Koyun ve Keçi Etrafında Oluşan Gelenekler, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.
• UĞUR ÇERİKAN, Fidan, Türk Kültüründe Demir, Grafiker Yayınları, Ankara, 2018.
• ÇIBLAK, Nilgün, “Halk Kültüründe Nazar, Nazarlık İnancı ve Bunlara Bağlı Uygulamalar”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 15, ss. 103-125, 2004.
• ÇIKMAN, Zeki, Folklorumuzda ve Edebiyatımızda Göz, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1977.
• ETİKAN, Sema, & KILIÇARSLAN, Hande, “Düz Dokumalarda Nazar İnancı ve Göz Motifi” Art-e Sanat Dergisi, C. 5, S. 10, ss. 103-121, 2013.
• GILMANOV, Galimcan, Татар мифлары. Казан. Tatarstan Kiman Neşriyatı, 1996. (Гильманов Г.Х. Татарские мифы. Казань: Tatarskoe Knijnoe İzdamelstva).
• GÜRKAN, Salime Leyla, “Nazar”, DİA, C. 32, ss. 443-444, İstanbul, 2006.
• GÖMEÇ, Sadettin, “Umay Meselesi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 1, (1990), ss. 277-282.
• İNAN, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1986.
• KALAFAT, Yaşar, Aras Vadisinde Karşılaşmalı Türk Halk İnançları, Berikan Yayınevi, Ankara, 2017.
• KARATAŞ, Mevlüt, “Türk Dünyasının Ortak Dili Yanışlar (Nakışlar)” Yeni Türkiye Dergisi, (99), ss. 216-226, 2018.
• KARAKURT, Deniz, Türk Söylence Sözlüğü, E-Kitap, Türkiye, 2011.
• KUMARTAŞLIOĞLU, Satı, Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü, Kömen Yayınları, Konya, 2016.
• ÖZPINAR, Berna, “Türk Çadır Kapıları Üzerine Bir İnceleme” Türklük Bilim Araştırmaları Dergisi, (51), ss. 137-162, 2022.
• POLAT, İrfan, “Kurşun Dökme Geleneği ve Ateş Kültü ile İlişkisi” Akademik Matbuat Dergisi, 4 (1), ss. 11-26, 2020.
• SAZAK, Gözde, Türk Sembolleri, Hun Dönemi Türk Motif ve Sembollerinin Sanata ve Hayata Yansıması, İlgi Kültür Sanat Dergisi, 2014.
• SEYİDOV, Mirali, Altın Elbiseli Adam, Kutlu Yayınevi, Ankara, 2019.
• ŞEŞEN, Ramazan, Ibn Fadlan Seyahatnamesi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2022.
• TÜRKTAŞ, Mehmet Metin, Denizli Yöresinde Nazar ve Nazarlıkla İlgili İnanış ve Uygulamalar, Hatıra Kitabı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2016.
• YILDIRIM, Elvin, Türk Kültüründe Renkler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2022.
• ÜNAL, Serap & ÇALLI, Ayşe, “Göller Bölgesi Amulet Kültürü”, Sanat Dergisi, S. 29, ss. 29-44, 2020.
• ZARİPOVA, Çulpan, “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar”, Bilig Dergisi, S. 43, ss. 1-32, 2007.