ANTİK BİR TÜRK ŞEHRİ: HERÂT VE TARİHİ DOKUSU

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 191 - 204, 24.11.2024

Semra Çerkezoğlu

https://doi.org/10.53718/gttad.1462062

Öz

Türkler geçmiş zaman yolculuğu içinde dünyanın birçok bölgesinde büyük ve görkemli devletler kurdu. Bu nedenle Türk tarihi tek bir coğrafyayı kapsamamakta ve Türkiye dışı Türk tarihi araştırmaları önem arz etmektedir. Günümüz Afganistan coğrafyasının kuzeybatısını kapsayan Herât bölgesi de bu coğrafyalardan biridir. Tarih boyunca Herât, doğu ve batı yollarını birbirine bağlayan güzergah üzerinde ticaret ve istila yollarının kilit noktası, Batı krallıklarının da bir parçası oldu. İran ve Türkistan yollarına hakim olması, Afganistan sıradağları arasında yer alan stratejik konumu nedeniyle sürekli askeri üs olarak kullanıldı. Perslerin atası II. Kyros döneminde Herât bölgesi Pers idaresi altına girdi. Büyük İskender Pers İmparatorluğu’nun son hükümdarı III. Darius üzerine büyük bir sefer düzenledi. Gaugamela Zaferi ile Perslerin yüzyıllarca hüküm topraklar, Yunan hakimiyetine geçti. Yunan hakimiyeti döneminde yaklaşık son iki yüzyıl boyunca bölgeye Kuşanlar yayılmaya başladı. Bu süreçte farklı işgalci kavimler, İskitler ve Yunan prensliklerinin bir arada yaşadığı bilinmektedir. Kuşanlar, günümüz Afganistan topraklarında rakip devletleri etkisiz hale getirerek, bölgenin süper gücü oldu. 5.yüzyılın sonlarına doğru Halaç Türklerinden oluşan Akhunlar bölgeyi istila etmeye başladı. Akhunlar Devleti’nin bölgede hakimiyeti yaklaşık bir yüzyıl sürdü. Hz. Osman döneminde bölgede İslamiyet’i yayma çalışmaları başladı. Hz. Ömer, İran’ı fetih ettikten sonra Herât bölgesine yöneldi. İslam orduları sert mücadeleler verdikten sonra Herât bölgesini ele geçirdi. 7. Yüzyılın sonlarına doğru İslamiyet bölgede süper güce dönüştü. İslamiyet’ten sonra bölgede Tâhirîler, Saffârîler ve Samaniler hâkimiyet kurdu. Sâmânîlerin Horasan’a vali olarak gönderdikleri Gazneli Sebük Tegin’le beraber Türk-İslam hâkimiyeti devri başladı. Doğu ve Batı’nın kültürel birikimini bir arada barındıran Herât, İslamiyet öncesi ve İslamiyet sonrası dönemlerde önemli sanat, kültür ilim ve ekonomi merkezlerinden biriydi. Tarih boyunca birçok Türk devletine başkentlik yapan Herât, İslamiyet’ten sonra Sâmâniler, Gazneliler, Selçuklular, Gurlular ve Moğolların egemenliği altına girdi. Türk-İslam döneminde Herât bölgesi İslam dini öğretilerinin ve Türk- İslam ilim, bilim ve sanatının en iyi temsil edildiği toprakları teşkil etti. Türk tarihine damgasını vuran Timur’un Herât’ta idareyi ele almasıyla birlikte şehir büyük imar ve sanat faaliyetlerine sahne oldu. Timur’un ölümünün ardından bölgede sırasıyla Özbekler, Safeviler, Bâbürlüler ve Abdâlîler hakimiyet kurdu. Orta Çağ’ın en önemli ticari ve ekonomi merkezlerinden biri olan Herât’ ta çeşitli zanaat dalları, madencilik ve el sanatları küçük atölyelerde gerçekleşmekteydi. Üretilen ürünler İpek Yolu güzergahıyla farklı bölgelere sevk edilmekte, bölgeden geçen İpek Yolu hareketli bir ticari potonsiyel oluşturmaktaydı. İktisadi ve kültürel bakımından Herât, Orta Asya’nın en önemli medeniyet merkezlerinden biriydi. Siyasi bakımdan oldukça farklı parlak geçen Türk-İslam hakimiyeti dönemi ilim, bilim ve sanat bakımından da oldukça parlak geçti. Türk-İslam hükümdarları ilim adamlarını saray çevresinde toplayarak, himaye etti. Büyük Selçuklular döneminde Vezir Nizamûlmülk tarafından kurulan Nizamiye Medreselerinde dini ilimlerin yanı sıra pozitif ilimlerde okutuldu.
Bu çalışmada tarihi dönemlerin başlangıcından 1747 yılına kadar olan zaman dilim esas alınarak; Türk-İslam, Türk-Moğol devletlerinin Herât bölgesinde hakimiyet kurmaları, dönemin mimari eserleri, bölgenin ekonomik yapısı, ilim ve ilim çalışmalarının dünya medeniyetine katkısı kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Herât, Mimari, Siyasi, Kültürel, İlmi

AN ANCIENT TURKISH CITY: HERÂT AND ITS HISTORICAL TEXTURE

Öz

Turks established large and magnificent states in many parts of the world during their time travel. For this reason, Turkish history does not cover a single geography and Turkish history research outside Turkey is important. The Herat region, which covers the northwest of today's Afghanistan geography, is one of these geographies. Throughout history, Herat has been a key point of trade and invasion routes on the route connecting the eastern and western roads, and a part of the Western kingdoms. It was constantly used as a military base due to its dominance of the roads of Iran and Turkestan and its strategic location among the Afghanistan mountain ranges. Ancestor of the Persians During the reign of II. Cyrus, the Herat region came under Persian rule. Alexander the Great was the last ruler of the Persian Empire. He organized a major campaign against Darius. With the Victory of Gaugamela, the lands that the Persians had ruled for centuries came under Greek rule. During the last two centuries of Greek rule, Kushans began to spread into the region. It is known that different invading tribes, Scythians and Greek principalities lived together during this period. The Kushans became the superpower of the region by neutralizing rival states in today's Afghanistan. Towards the end of the 5th century, the White Huns, consisting of Halach Turks, began to invade the region. The dominance of the White Huns in the region lasted for about a century. During the Prophet Uthman period, efforts to spread Islam began in the region. After conquering Iran, Prophet Omar headed towards the Herât region. Islamic armies captured the Herat region after a fierce struggle. Towards the end of the 7th century, Islam became a superpower in the region. After Islam, Tahirids, Saffarids and Samanids dominated the region. The era of Turkish-Islamic domination began with Sebük Tegin of Ghazni, whom the Samanids sent to Khorasan as governor. Herat, which combines the cultural accumulation of East and West, was one of the important centers of art, culture, science and economy in the pre-Islamic and post-Islamic periods. Herât, which has been the capital of many Turkish states throughout history, came under the rule of the Samanids, Ghaznavids, Seljuks, Ghurids and Mongols after Islam. During the Turkısh-Islamic period, it constituted the lands where Islamic religious teachings and Turkish-Islamic science, science and art were best represented. When Timur, who left his mark on Turkish history, took over the administration in Herat, the city became the scene of major construction and art activities. After Tımur's death, Uzbeks, Safavids, Mughals and Abdalians respectively dominated the region. In Herat, one of the most important commercial and economic centers of the Middle Ages, various branches of crafts, mining and handicrafts were carried out in small workshops. Produced products were shipped to different regions via the Silk Road route, and the Silk Road passing through the region created a vibrant commercial potential. In terms of economy and culture, Herat was one of the most important civilization centers of Central Asia. The period of Turkish-Islamic rule, which was very bright in terms of politics, was also very bright in terms of science, science and art. Turkish-Islamic rulers gathered scientists around the palace and protected them. Positive sciences as well as religious sciences were taught in the Nezamiyeh Madrasah founded by Vizier Nizam al-mulk during the Great Seljuk period.
In this study, based on the time period from the beginning of historical periods to 1747; The domination of the Turkish-Islamic and Turkish-Mongolian states in the Herat region, the architecture, economic structure, socio-cultural life of the city of Herat, the contribution of scientific studies to world civilization and the architectural works of the period were written.

Anahtar Kelimeler

Herat, Architectural,, Politicial, Cultural, Scientific

Kaynakça

• Abdürrezzak es-Semerkandî, Matlaü’s-Sadeyn ve Mecmau’l- Bahreyn, c. II, Özbekistan Neşriyatı, ed. A. Kayumov-M. Ali, Trc. Asaniddin Urunbayev, Taşkent 2008.
• AĞARI, Murat, “İstahrî ve Mesâlikü’l-Memâlik’i”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, C.4, S.1, Karabük 2015, ss. 80-104.
• AKA, İsmail, Timur ve Devleti, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
• AKA, İsmail, “Şâhruh”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, ss. 293-295.
• ALGAR, Hamid, ALPARSLAN, Ali, “Hüseyin Baykara”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, ss. 530-532.
• ARİFOĞLU, Yunus, VII. Yüzyıl ile XII. Yüzyıllar Arasında Horasan’ın Dini ve Sosyal Yapısı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2013.
• Arrian, The Anabasis Alexander, Literally Translated With A Commentary, From The Greek Of Arrian Yhe Nıcomedian, By E.J. Chinnock, M.A., L.L.B., Rector of Dumbfries Academy, The Selwood Printing Works, Cornell Unıversty Lıbrary, London 1884.
• BARTHOLD, William, “Herât ve Herirurûd Boyu”, çev. İsmail Aka, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.27, İstanbul 1973, ss. 179-192.
• ÇETİN, Osman, “Horasan”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, ss. 234-241.
• DAMES, Mansel Longworth, “Afganistan”, İslam Ansiklopedisi, C. 4, MEB Yayınları, İstanbul 1993, ss. 149-150.
• DİAKOV, Vladimir Nikolaevic, KOVALEV, Sergei Ivanovich, İlk Çağ Tarihi Ortadoğu Uzakdoğu Eski Yunan, C. 1, çev. Özdemir İnce, Yordam Kitap, İstanbul 2008.
• DURMUŞ İlhami, “Vusunlar”, Türkler Ansiklopedisi, ed. Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., C. 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 1215-1227.
• EKREM Nuraniye Hidayet, “Chang-Chien'in Seyahat Raporuna Göre Hunlar Dönemindeki Orta Asya” Türkler Ansiklopedisi, ed. Hasan Celal Güzel, Salim Koca vd., C. 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss.1175-1204.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battuta Tancî, İbn Battuta Seyahatnâmesi, C. 1, Çeviri İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, Kazım Taşkent Klasik Yapıtlar Dizisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Ebû Dülef, er- Risâletü’s- Sâniye (Rîhle Fî Vasatı Âsiyâ), haz. Bekir Zeybek, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (YayımlanmamışYüksek Lisans Tezi) Gaziantep 2014.
• Ebû’l Fazl Muhammed B. Hüseyin-i Beyhaki, Târîh-i Beyhakî, terc. Necati Lügal, haz. Hicabi Kırlangıç, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara 2019.
• El İsfîzari,Muinüddin Muhammed Zemçi, Ravzatü’l- Cennat fi Evsaf-i Medineti’l Herat I, (tsh. Seyid Muhammed Kazım İnan), İntişarat-ı Danişgah-ı Tahran 1338.
• ERMAN, Kubilay, “Jeopolitik Teoriler ve Afganistan”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4, S. 11, Ankara 2017, ss. 394-420.
• FARMANİ, Naqibullah, Türk İslam Medeniyeti’nde Herât, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2019.
• FRYE, Richard Nelson, The History of Ancient Iran, https://archive.org/details/ost-history frye1983, 02.20.2024 sa 14:00.
• FRYE, Richard Nelson, “Two Tımurid Monuments ın Herat”, Artıbus Asıae, Vol. 11, No. 3, ss.206-213. https://www.jstor.org/stable/3247934, 26.06.2024 sa 10:00.
• GOLOMBEK, Lısa “The Resilience of the Frıday Mosque: The Case of Herat”, Bulletin d’etudes Orientates, C. 1, London 1983. ss. 95-102.
• GÖKER, Lütfi, Uluğ Bey Rasathanesi ve Medresesi, Elif Matbaacılık, Ankara 1979.
• Hudûdü’l Âlem Mine’l- Meşrik İle’l- Magrib, çev. Abdullah Duman, Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2020. İbnü’l-Esîr, İslâm Tarihi (El-Kâmil Fi’t-Târîh Tercümesi). C. 12, çev. Abdülkerim Özaydın, Türkiyat Matbaacılık, İstanbul 1987.
• İbn Rüsteh, A’lâkî’n – Nefîse, haz. Ali Fuat Eker, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van 2010.
• İbn Havkal, Sûretü’l-Ard, haz. Emine Opçin, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep 2015.
• İbn Haldun, Mukaddime, C. 1-2, çev. Arslan Tekin, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013.
• KALKAN, Tuba, Herât ve Çevresinin Tarihi Coğrafyası (Mirza Şâhruh Dönemi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2016.
• KALKAN Tuba, “Bâdgîs’teki Türk Hakimiyeti”, Prof. Dr. Eşref Buharalı’ya Armağan Türk Tarihine Dair Yazılar II, ed. Alpaslan Demir, Tuba Kalkan, Erdoğan Eralp, Gece Kitaplığı, Ankara 2017, ss. 487-500.
• KALKAN Tuba, “Sultan Şâhruh Dönemi Herât Ekonomisi”, The Journal of Academic Social Science, S.31, 2015, ss. 523-538.
• KARADENİZ, Yılmaz, İran Tarihi (1700-1925), Selenge Yayınları, İstanbul 2012.
• KAYA, Mahmut, ÜNVER, İsmail “İskender”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, ss. 556-559.
• KÖYMEN Mehmet Altan Köymen, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• Mesudî, Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004.
• Minhâc-i Sirac el- Cûzcânî, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabegliler ve Hârezmşahlar, Tercüme ve Notlar: Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• MİRBABAEV, A. K. “The İslamic Lands and Their Culture”, History of Cıvılzations of Centrel Asia, Volume IV, The Age of Achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth centrury, s. 42-43.
• MÜLÂYİM Selçuk, “Herât Cuma Cami”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, ss. 218-219.
• NOORULHAK, Ahmad Jawid, İlk Fetihlerden Gaznelilerin Son Dönemine Kadar Afganistan’ın İslâmlaşma Süreci, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2005. O’BRİEN, John Maxwell, Alexander The Great The Invısable Enemy A Biography, Roudladge Publıshed, London 1992.
• ORHAN, Tuğba, XIX. Yüzyılda Herât, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Malatya 2019.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, OCAK Ahmet, “Selçuklular Sosyo Ekonomik Kültürel Hayat”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2009, ss. 371-375.
• PİYADEOĞLU, Cihan, Büyük Selçuklular Dönemi’nde Horasan (1040-1157), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
• SADAT, Sayed Shafiqula, Nadir Şah Döneminde Afganistan, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitütüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2017.
• SARAY, Mehmet, Afganistan ve Türkler, Kitabevi, İstanbul 1997.
• SAYILI, Aydın, Uluğ Bey ve Semerkand’daki İlim Faaliyeti Hakkında Gıyasüddin-i Kâşî’nin Mektubu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1985.
• SIDDIQUI, Iqtıdar Husaın, “Kert”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2022, ss. 297.
• SİVRİOĞLU Töre, TÜRKOĞLU Ahmad Jawid, Afganistan Tarihi, Kalkedon Yayınları, İstanbul 2017.
• SÖYLEMEZ, Yusuf, “ Gazneliler Dönemi Herât’taki Mimari Eserler”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S.134, ss. 429-437. http://dx.doi.org/10.29228/ASOS.64521, 30.06.2024 sa 20:11
• ŞAHİN, Mustafa, “Orta Çağda Herât Bölgesi’nde Kale ve Surlar”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 21, Tokat 2013, ss. 7-16.
• ŞAHİN, Mustafa, “Timurlular Döneminde Herât’ta Sivil Mimari”, Studies Of The Ottoman Domain, C. 6, S. 11, 2016, ss. 78-96.
• TARN, William Woodthorpe, Alexander The Great I Narrative, Cambridge Unıversity Press, New York 1979. TOGAN, Zeki Velidi, “Herât”, İslam Ansiklopedisi, C. 5, 1988, ss. 429-442. https://www.academia.edu/44605861/ _İslam_Ansiklopedisi pdf, 05.02.2024 sa. 22 : 00.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969.
• USLU Recep, “Herât”, TDV İslam Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, C. 17, İstanbul 1998, ss. 215-218.
• YAZICI, Tahsin, “Büst”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, ss. 495.
• YAZICI, Orhan, “Gılcayların Menşei”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 1, 2006, ss. 31-49. YILMAZ, Cuma Ali, Büyük İskender’in Hayatı ve Eserleri, Gece Kitaplığı, Ankara 2021.
• YILMAZ, Tuğba İskitler Siyasi ve Kültürel Tarihi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2015, s. 38.
• YILDIRIM, Taner Ticaretin Altın Çağı, ed. Yunus Emre Tansü, İksad Yayınevi, Elazığ 2022.