A MEDIEVAL COURT: THE TRIAL OF AFSHIN

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 73 - 90, 24.11.2024

Emre Ömür

https://doi.org/10.53718/gttad.1538167

Öz

Afshin (Haydar b. Kāwūs), one of the most important figures in the ‘Abbasid Caliphate, is a victorious commander who made his name in history with his military activities. Although there are differing views regarding Afshin’s lineage, the more intriguing aspect of his life is his cause of death. His arrest, trial, and death after nearly a year in prison on the orders of the Abbasid Caliph Mu’tasim, whom he had served successfully for a long time, have always raised some doubts.
Afshin, who spent his youth in Oshrūsana, came to Baghdad after falling out with his father and, after joining the ‘Abbasids, took part in important activities on behalf of the caliphate, increasing his authority at the center day by day. While Khorāsān seemed to be the most suitable place for Afshin, who wanted to expand the power he had gained in the caliphate center, the fact that the governors acted like semi-independent leaders stimulated the Turkish commander’s desires in this regard. During this period, the Turkish commander found the bureaucratic system established in the ‘Abbasid caliphate the biggest obstacle against himself. Abd Allāh b. Tāhir, the governor of Khorasan, who was one of the most important parts of this system and interfered with Afshin’s plans, played a leading role in getting him arrested.
Afshin, who was arrested for allegedly preparing to assassinate the caliph, started being put on trial by the assembly of the court board, all of whom were in favor of Abd Allāh b. Tāhir. He appeared before the court on the charges that he had two Sogdians whipped, that he had a book containing blasphemous expressions, that he ate unclean meat, that he allowed the people of Oshrūsana to address him with non-Islamic epithets, that he incited Māzyār b. Kārīn to revolt and that he was uncircumcised, and he defended himself against all of them.
Almost all of the questions put to Afshin in court are in religious context. The fact that a person arrested on political charges was tried for apostasy and not on the grounds for his arrest indicates that the court board intended to punish Afshin in any case. Afshin was not arrested on any charge of apostasy and was not tried for the offenses for which he was arrested. On the other hand, the ‘Abbasid bureaucracy’s efforts to prevent the rise of Turkish commanders, embodied in this obviously deliberate attitude of the court, were unsuccessful. The power gap that emerged after Afshin was again filled by Turkish commanders, and especially after caliph Mu’tasim, the Turks completely took control of the administration.
Of course, what happened in this process is not just the history of an ordinary man who migrated from Oshrūsana to Baghdad and lost his life there. Afshin’s life is a medieval story. His life symbolizes the Turkish presence in Iraq that will last for centuries. With the victories he achieved during his tenure in the Islamic Caliphate, Afshin set an example for many Turks who served under the ‘Abbasids after him. For this very reason, all the records of both his initial political activities and his experiences during the trial provide the historian with very useful information for understanding the later period.
In this study, we will quote the story of a victorious commander who served under the Caliphate standard through the judicial process by seeking answers to questions such as Afshin’s activities in the ‘Abbasid Caliphate, why he was arrested, and how he responded to the accusations against him.

Anahtar Kelimeler

Afshin (Haydar b. Kāwūs), Bābak (al-Khorramī), ‘Abbasids, Mu’tasim, Iraqī Turks, Oshrūsana.

BİR ORTA ÇAĞ MAHKEMESİ: AFŞİN’İN YARGILANMASI

Öz

Abbâsî Hilafetinde görev alan önemli isimlerden Afşin (Haydar b. Kâvûs), katıldığı askerî faaliyetlerle adını tarihe yazdırmayı başarmış muzaffer bir komutandır. Afşin’in nesebi hakkında çeşitli görüşler olmakla birlikte, onun hakkında asıl merak edilen husus neden öldüğüdür. Zira uzun süre başarıyla hizmet ettiği Abbâsî Halifesi Mu’tasım tarafından tutuklanması, yargılanması ve yaklaşık bir sene hapiste kaldıktan sonra vefat etmesi birtakım şüpheleri daima beraberinde getirmiştir.
Gençliğini Üsrüşene’de geçiren, babasıyla anlaşmazlık yaşadıktan sonra Bağdat’a gelen, Abbâsîlere iştirakinden sonra hilafet adına önemli faaliyetlere katılan Afşin, merkezdeki otoritesini günden güne arttırmıştır. Hilafet merkezinde elde ettiği gücü genişletmek arzusunda olan Afşin için en uygun yer Horasan gibi görünürken valilerin yarı bağımsız liderler gibi hareket etmeleri Türk komutanın bu husustaki arzularını kamçılamıştır. Ancak bu süre zarfında Afşin’in karşısına çıkan en büyük engel, kendisi henüz Irak’a gelmeden Abbâsî Hilâfetinde yerleşmiş olan bürokratik sistem olmuştur. Bu sistemin en önemli parçalarından olan ve Afşin’in planlarını akamete uğratan Horasan Valisi Abdullah b. Tahir, onun tutuklanmasında öncü rol oynamıştır.
Halifeye suikast iddiasıyla tutuklanan Afşin, tamamı Abdullah b. Tahir’in yanlısı olan mahkeme heyetinin bir araya gelmesiyle yargılanmaya başlamıştır. İki Soğdlu adamın kırbaçlaması, küfür ifadeleri ihtiva eden bir kitabı olması, murdar et yediği, Üsruşene halkının kendisine gayri İslamî şekilde hitap etmesine izin vermesi, Mâzyâr b. Kârîn’i isyana teşvik etmesi ve sünnetsiz olduğu iddialarından mahkeme karşısına çıkmış, iddiaların hepsine tek tek yanıt vermiştir.
Afşin’e mahkemede yöneltilen soruların hemen tamamı dinî yargılar içermektedir. Siyasî suçlamayla tutuklanan bir adamın mürtedlikle itham edilmesi, mahkemedeki heyetin niyetini açıkça göstermektedir. Afşin herhangi şekilde dinden dönme suçlamasıyla tutuklanmamış, tutuklandığı suçlardan ise yargılanmamıştır. Şüphe yok ki buradaki tutarsız tavır, Abbâsî bürokrasisinin yüzleşmek istemediği Türk komutanların yükselişine engel olmamıştır. Afşin sonrası ortaya çıkan güç boşluğu yine Türk komutanlar tarafından doldurulmuş, özellikle Halife Mu’tasım sonrası Türkler idarede kontrolü bütünüyle ele almışlardır.
Elbette bu süreçte yaşananlar yalnızca Üsrüşene’den Bağdat’a göç eden ve orada hayatını kaybeden sıradan bir adamın tarihi değildir. Afşin’in yaşamı, bir orta çağ öyküsüdür. Onun yaşamı asırlar boyunca devam edecek olan Irak’ta Türk mevcudiyetinin simgesidir. Zira Afşin, İslâm hilafetinde görev yaptığı süre zarfında elde ettiği zaferlerle kendisinden sonra Abbâsîlerde görev yapan çok sayıda Türk soylu kimseye örnek teşkil etmiştir. İşte tam da bundan dolayı gerek ilk siyasî faaliyetleri gerekse mahkeme sürecinde yaşadıklarına dair tüm kayıtlar tarihçi açısından sonraki dönemi anlamak açısından oldukça faydalı bilgiler sunmaktadır.
Biz bu çalışmada, Afşin’in Abbâsî Hilafetindeki faaliyetleri, neden tutuklandığı ve kendisine yöneltilen suçlamalara nasıl cevap verdiği gibi sorulara yanıt arayarak Hilafet sancağı altında görev yapmış muzaffer bir komutanın hikâyesini mahkeme süreci üzerinden aktaracağız.

Anahtar Kelimeler

Afşin (Haydar b. Kâvûs), Bâbek (el-Hürremî), Abbâsîler, Mu’tasım, Irak Türkleri, Üsrüşene.

Kaynakça

• Temel Kaynaklar AZÎMÎ, Muhammed b. Ali, Târîhu Haleb, Thk. İbrahim Za’rúr, Dımaşk 1984.
• BAR HEBRAEUS, Abû'l-Farac Tarihi, Süryaniceden İngilizceye Çeviren: Ernest A. Wallis Budge, Türkçeye Çeviren: Ömer Rıza Doğrul, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara 1999.
• BEYHAKÎ, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin-i, Târih-i Beyhakî, çev. Necati Lügal, Haz. Hicabi Kırlangıç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• EBÛ’L-FİDÂ’, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Alî b. Mahmûd el-Eyyûbî, el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer, C. I, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
• ED-DİNEVERÎ, Ebû Hanîfe, el-Ahbâru’t-Tıvâl (Eskilerin Haberleri), çev. Zekeriya Akman ve Hüseyin Siyabend Aytemür, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2017.
• EL-ATÂBEKÎ, Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yûsuf b. Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire, C. II, Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, Kâhire 1930.
• EL-BAĞDÂDÎ, Şihâbüddîn Ebû Abdullâh Yâkut b. Abdullâh el-Hamevî er-Rûmî, Mu’cemü’l-Büldân, C. I, Dârü's Sâdr, Beyrut 1977.
• EL-BELÂZÛRÎ, Ahmed b. Yahyâ, Fütûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• EL-BİRÛNÎ, Ebû Reyhan, el-Âsâr el-Bâkiye, çev. Ahsen Batur (Maziden Kalanlar), Selenge Yayınları, İstanbul 2011.
• EL-HÂZİN, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. Yakūb b. Miskeveyh, Tecâribü'l-Ümem, C. I, Şirket el-Müdün el-Sanaiyye, 1914; İng. Trc. The Experiences of the Nations, Translated From the Arabic by H.F. Amedroz and D.S. Margoliouth, C. IV, Basil Blackwell, London 1921; Tr. Trc. Kıvameddin Burslan, Yayına Hazırlayanlar: Mehmet Şeker, Rıza Savaş, Süleyman Genç, Ali Ertuğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016. EL-MES’ÛDÎ EL-HÜZELÎ, Ebû’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî, Kitâbü’t-Tenbîh ve’l-İşraf, çev. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2018.
• EL-MES’ÛDÎ EL-HÜZELÎ, Ebû’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî, Mürûcü’z-Zeheb ve Me’adinü’l-Cevher, C. III, Dâru’l-Hicre, Kum 1984.
• EL-YA’KŪBÎ, Ahmed b. Ebî Ya’kūb İshâk b. Vâzıh, Kitâbü’l-Buldân, Brill, Leiden 1860; Tr. Trc. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, 2. Baskı, İstanbul 2019; İng. Trc. The Works of Ibn Wāḍiḥ al-Ya’qūbī, Islamic History and Civilization, C. I, Ed by. Matthew S. Gordon, Chase F. Robinson, Everett K. Rowson, Michael Fishbein, Leiden 1892.
• EL-YA’KŪBÎ, Ahmed b. Ebî Ya’kūb İshâk b. Vâzıh, Târîhu’l-Ya’kūbî, Brill, Leiden 1883; İng. Trc. The Works of Ibn Wāḍiḥ al-Ya’qūbī, Islamic History and Civilization, C. III, Ed by. Matthew S. Gordon, Chase F. Robinson, Everett K. Rowson, Michael Fishbein, Brill, Leiden 2017.
• EN-NÜVEYRÎ, Şihâbeddin Ahmed b. Abdülvehhâb, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, C. XXII, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
• ES-SÂBÎ EL-KÂTİB, Ebû’l Hüseyn Hilâl b. el-Muhassin b. İbrâhîm, Rüsûm Darü'l-Hilâfe, Matba’atü’l-‘Anî, Bağdat 1964.
• ES-SÜYÛTÎ, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Târîhu’l-Hulefâ, Vezaretü'l-Evkaf ve'ş-Şuûn el-İslâmiyye, Darü'l-Minhâc, Beyrut 2013.
• EZ-ZEHEBÎ, Hâfız Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz et-Türkmânî, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, C. XXIII, Thk. Ömer Abdusselam Tedmürî, Dârü’l-Kitabi’l-Arabî, Beyrut 1992.
• ISFANDİYÁR, Muhammed b. Al-Hasan, The History of Tabaristán, Translated by Edward G. Browne, Leyden: E.J. Brill İmprimerie Orientale, London 1905.
• İBN HALDÛN, Ebû Zeyd Veliyüddin Abdurahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî, Kitâbü’l-İber Dîvânü’l-Mübtede ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve men Âsarahüm min Zevi’s-Sultâni’l-Ekber, C. II, Matbaatü’l-Bulak, Kahire 2000.
• İBN HALLİKÂN, Vefeyâtü’l-A’yân (Biographical Dictionary), C. I, Translated From the Arabic by: Mac Guckin De Slane, Oriental Translation Fund of Great Britain and Ireland, London 1843.
• İBN HURDAZBİH, Yollar ve Ülkeler Kitabı, çev. Murad Ağarı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2008.
• İBN KESÎR, El-Hâfız, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. X, Mektebetü’l-Maârif, Beyrut 1990.
• İBN TAYFÛR, Kitâbu Bağdâd, çev. Mustafa Hizmetli, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2021.
• İBNÜ’L-CEVZÎ, Ebû’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, C. XI, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 1995.
• İBNÜ’L-ESÎR, Ebî’l-Hasan Ali b. Ebî’l-Kerem Muhammed b. Muhammed Abdülkerîm b. Abdülvahîd eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Tarih, C. VI, Thk. Muhammed Yusuf Dukâkî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987; İslâm Tarihi, VI, çev. Abdullah Köşe, Bahar Yayınları, İstanbul 1991. BNÜ'L-VERDÎ, Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer el-Şuheyr, Târîhu İbnü’l-Verdî, C. I, el-Matbaa el-Haydariyya, Necef 1969.
• KAZVİNÎ, Hamd-Allāh Mustawfi, Nuzhat-al-Qulūb, Translated by G. Le Strange, Leyden: E.J. Brill, London 1919.
• KAZVİNÎ, Hamdullah Müstefvî-yi, Târih-i Güzîde, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2018.
• MİCHAEL THE GREAT, The Chronicle of Michael the Great, Translated from Classical Armenian by Robert Bedrosian, Sources of the Armenian Tradition, New Jersey 2013.
• SIBT İBNÜ’L-CEVZÎ, Şemsüddîn Ebû’l Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdullah, Mir’atü’z-Zamân fî Târihi’l-A’yân, C. XIV, Dârü’l-Risâletü’l-‘Âlemiyye, Beyrut 2013.
• SUYÚTİ, Jalálu'ddín, History of The Caliphs, Translated From the Original Arabic By Major H. S. Jarrett, Baptist Mission Press, Asiatic Society, Calcutta 1881.
• TABERÎ, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerir’üt, Târîh-i Taberî Târîhu’r-Rusül ve’l-Mülûk, Thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm, C. VIII, Dârü’l-Maârif, Kahire 1967; İng. Trc. The History of al-Tabari, Translated and Annotated By C. E. Bosworth, C. XXXII, State University of New York Press, New York 1991.
• THA’ĀLİBĪ, The Latā’if al-ma’ārif, Translated with introduction and notes by C. E. Bosworth, The Edinburgh University Press, Edinburgh 1968.
• Araştırma Eserler
• ESİN, Emel, “The Cultural Background of Afšhîn Haidar of Ušhrûsana in the light of Recent Numismatic and Iconographic Data”, Akten des VII. Kongresses für Arabistik und Islamwissenschaft (Göttingen, August 1974), Ed. Albert Dietrich, 1975, s. 126-145.
• GÖMEÇ, Saadettin Yağmur, Uygur Türkleri Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2015.
• GÜNER, Ahmet, “Mâzyâr b. Kārin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. XXVIII, Ankara 2003, s. 198-199.
• KİTAPÇI, Zekeriya, Orta Doğu’da Türk Askerî Varlığının İlk Zuhuru, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1987.
• MÉLİKOFF, Irène, Türk-İran Epik Geleneği İçinde Horasan Teberdarı Ebu Müslim, çev. Armağan San, Elips Kitap, Ankara 2012.
• ÖMÜR, Emre, IX.-XI. Yüzyıllarda Irak Türkleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2022.
• PAMUKÇU, Ekrem, Bağdat’ta İlk Türkler, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1994.
• PIPES, Daniel, Slave Soldiers and Islam, Yale University Press, New Haven 1981.
• SALMAN, Hüseyin, Türgişler, Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• SÜMER, Faruk, “Abbasiler Tarihinde Orta Asyalı Bir Prens Afşin”, Belleten, Sayı: LI, Ankara 1987, s. 651-666.
• UYLAŞ, Sait, “Ebû Temmâm’ın Şiirlerinde Bir Türk Komutan Afşin”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 28, Erzurum 2005, s. 91-101.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, “Abbâsîler Devrinde Türk Kumandanları el-Afşın Haydar b. Kâvûs”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı: 4-5, İstanbul 1974, s. 1-22.
• YŪSOFĪ, Ḡ. Ḥ., “Bābak Ḵorramī”, Encyclopaedia Iranica, Vol. III, London 1988, p. 299-306.
• MÉLİKOFF, Irène, Türk-İran Epik Geleneği İçinde Horasan Teberdarı Ebu Müslim, çev. Armağan San, Elips Kitap, Ankara 2012.